Ons Erfdeel. Jaargang 32

[p. 723]

Hoe breed zijn de heupen van de ijskoningin?
Over het werk van Kristien Hemmerechts
Joris Gerits

JORIS GERITS
werd geboren in 1943 te Vilvoorde. Studeerde Germaanse filologic. Is docent Nederlandse taalbeheersing en moderne literatuur aan de UFSIA (Antwerpen) en voorzitter van het Centrum voor Didactiek (USFIA). Publiceerde ‘Gesneden brood? Ideeën en modellen voor poëzieonderwijs’ (1985), ‘Tekst. Treurnis en geschiedenis. Het Vlaamse proza’, in ‘Het literair klimaat’ (1986). Is redacteur van ‘Streven’ en ‘Werkblad voor Nederlandse Didactiek’. Medewerker aan het ‘Kritisch Literatuurlexicon’, het ‘Jaarboek Vlaamse literatuur 1986 en 1987’, ‘Kreatief’ en de rubriek boekbedrijf in ‘De Morgen’.
Adres, Edmond Thieffrylaan 85, B-2510 Mortsel

In Kristien Hemmerechts' verhalenbundel Weerberichten (1988) staat een poëtisch verhaal over sneeuw die nooit vóór middernacht valt. Van die sneeuw maken Helga en haar klasgenote Britta een sneeuwvrouw met ‘zo'n brede heupen dat het net lijkt of ze zwanger is’ (p. 135). Helga's moeder schildert. Haar man, die het huis en het atelier gebouwd heeft, is weggegaan toen Manola, haar model, is komen inwonen. Britta vindt dat haar oudere zus Anna uitsluitend de belangstelling van haar moeder krijgt. Britta houdt van tekenen en ze is bereid te gaan poseren voor Helga's moeder. Helga merkt dat de belangstelling van haar schilderende moeder verder reikt dan de kunst. Op een nacht als ze alleen thuis is zet ze alle ramen, behalve die van haar eigen kamer, wijdopen, zodat het huis kan dichtsneeuwen.

Dit symbolisch en atmosferisch sterke verhaal bevat behalve een allusie op de titel ook drie motieven die in Brede heupen (1989), Hemmerechts' laatste roman, aan bod komen: de afwezige vader, een conflictrelatie tussen zussen, kilte als hoofdkenmerk van de manvrouw verhouding. In het begin van een ander verhaal uit Weerberichten over een jong paar met fertiliteitsproblemen, stelt de jongeman zijn verloofde aan zijn moeder voor. Haar begroeting luidt: ‘Wat heb je brede heupen. Al mijn zonen trouwen met vrouwen met brede heupen’. In het verhaal ‘Moeders’ waarmee haar meest recente verhalenbundel 's Nachts (1989) begint luidt het dan weer: ‘Frie heeft de brede heupen en het weidse bekken om tien kinderen op de wereld te zetten’ (p. 12). Telkens opnieuw wordt de band tussen brede heupen en zwangerschap geëxpliciteerd. In haar debuut, Een zuil van zout (1987), in haar verhalenbundels Weerberichten en 's Nachts en in haar recente roman Brede heupen zijn zwangerschap en baring een belangrijk verhaalthema. Dc boven genoemde motieven van het vaderloze gezin, de bijzondere relatie tussen zussen en de kilte van de man-vrouwrelatie zijn alle ook weer aanwezig in een of meer van de zeven verhalen gebundeld onder de titel 's Nachts. Uit het huis aan zee, waar vier vriendinnen met hun zeven kinderen verblijven, zijn alle mannen verdwenen naar de vier uithoeken der aarde: India, Australië, Afrika. In het verhaal ‘Tante’ is het zoontje van de ik-figuur, drie maanden na de geboorte gestorven aan een hartkwaal, een kind zonder vader (p. 36). In ‘Bruidsjurk’ zijn de ouders van de kleine Sarah gescheiden. Hoewel de zus uit het slotverhaal

[p. 724]

Kristien Hemmerechts (^o1955).

‘Bezoek’ de slaapkamergeheimen gedeeld heeft met de ik-figuur, belt ze na haar huwelijk nooit meer op. Ze houdt zich met andere dingen bezig (p. 86). In de verhalenbundel 's Nachts is de bijslaap zelden een feest. Vrijen is er een acrobatische, clean afstandelijke, geheugenloze bezigheid; het huwelijk een concurrentieslag, een anderssoortige hel.

In wat volgt wil ik uitgebreider de diverse relaties beschrijven die in haar roman Brede heupen gestalte hebben gekregen in de personages Laura, Vincent, Jasper, Antonello, Elza en Carla.

Brede heupen is een raamverhaal: tussen het begin en het einde van de verhouding van het hoofdpersonage Laura, een secretaresse, met Vincent, haar baas, worden met veel sprongen in de tijd nog vier andere relaties van Laura in hun ontwikkeling verteld. Twee ervan betreffen mannen en twee betreffen vrouwen. Hemmerechts heeft zelf beweerd dat schrijven voor haar een vorm van puzzelen is.⁽¹⁾ Haar romans bestaan inderdaad uit verhaalclusters, die als de lezer ze samenvoegt een tableau in zijn geheel zichtbaar maken, hoewel er blinde vlekken zijn door het ontbreken van stukjes informatie. Voor een goed begrip van de verdere bespreking geef ik kort de inhoud van de relatie aan tussen Laura en respectievelijk Jasper, Antonello Mela, haar zus Elza en haar vriendin Carla. Op de relatie tussen Laura en Vincent wordt aan het einde van deze bijdrage dieper ingegaan.

(1) kristien hemmerechts, Zelfportret en documentatie 2, HouteKiet, Schoten, p. 2.

Laura en Jasper: de schone en het beest

Vóór ze Vincent heeft leren kennen, heeft Laura samengewoond met Jasper, de broer van haar vriendin Carla, op een etage boven een Chinees restaurant. Jasper is zes jaar ouder dan Laura, een mislukt student psychologie, een fantast die b.v. plannen ontwerpt voor een rolstoel waarmee je trappen op kunt zonder hulp van een begeleider. Jasper heeft een erge huidziekte zodat hij er als een Marat uitziet. Bij het begin van haar verhouding is Laura een abituriënte. De vergelijking met de schone en het beest maakt ze zelf. ‘Seks met hem was indrukwekkend, afmattend, sneed haar de adem af en vervulde haar met walging’. (p. 82) Van enige geestelijke of affectieve toenadering van Laura tot Jasper is geen sprake. Als ze een kind van Jasper verwacht, verlaat ze hem. Jasper zelf trekt zich terug in de stamkroeg en stort zich in de drank.

Laura en Antonello: de dochter en de vader

Vrij vlug na de geboorte van haar dochtertje Edith stuurt Laura's moeder haar naar Londen om haar kansen op werkgelegenheid als ongehuwde moeder te vergroten. In de luchthaven leert Laura Antonello Mela kennen, afkomstig uit Sardinië, getrouwd met een Engelse en werkzaam bij een Londense bank. Hij zal Laura gedurende haar stage van een maand verwennen zoals een vader zijn dochter. Hij identificeert zich zozeer met zijn vaderrol dat hij niet met haar vrijt. Dat zou hij als incest ervaren hebben.

[p. 725]

Laura en Elza: spreken versus zwijgen

De kern van Brede heupen bestaat in de complexe relatie van Laura met haar twee jaar oudere zus Elza, die knapper en intelligenter maar onevenwichtig is. Laura heeft van jongs af kamer en bed gedeeld met Elza. Laura is toen getuige geweest van de angstaanvallen van haar zus die ze enkel kon kalmeren door haar verhalen te vertellen. Elza is de enige van de kinderen in het gezin - dat ook nog de broers Tom en Bart telt - die zich hun vader kan herinneren. Hij is verongelukt toen Elza zes jaar oud was en hij bestaat uitsluitend op foto's en in de verhalen van hun moeder die altijd op dezelfde manier beginnen: ‘Jouw vader was een grote man met brede schouders en een prachtige kop haar’. (p. 121) Na haar studies is Elza alleen gaan wonen en depressief geworden, zodat opname in het ziekenhuis volgens de huisarts noodzakelijk was. Iedereen heeft een persoonlijke opinie over de oorzaak van Elza's ziekte. Laura is van mening dat Elza vanaf haar geboorte voorbestemd was om op een bepaald ogenblik psychisch af te haken: ‘Elza was nooit een normaal, opgewekt, zorgeloos kind geweest. Er had altijd een schaduw over haar gehangen’. (p. 40) Elza trekt zich jarenlang terug in een ongenaakbaar zwijgen. Even lijkt er na vier jaar behandeling een doorbraak te zullen komen als Elza haar moeder bij herhaling vraagt te zeggen hoe blij en trots haar vader wel was toen zij geboren werd (p. 196). Laura suggereert dat Elza's ziekte het gevolg is van het niet verwerkt hebben van de dood van de vader (p. 126). Elza heeft in het gezin zoveel ruimte ingenomen dat ook haar afwezigheid zeer zwaar blijft wegen. Hoe vurig de moeder, Laura en de beide broers ook hopen op een gesprek met Elza, het komt nooit tot stand.

Laura en Carla: vriendinnen

Carla, Jaspers zus, werkt als verpleegster in hetzelfde ziekenhuis waarin Elza in de psychiatrische afdeling opgenomen is. Met Elza is ze patrouilleleidster bij de gidsen geweest, met Laura heeft ze samengewoond tot ze met Jasper weggetrokken is. Carla is mooier, assertiever en actiever dan Laura en domineert hun relatie. Gemeenschappelijk hebben ze de afwezigheid van de vader in het gezin. Pas als ze naar de dertig gaat leert Carla de sportieve Rudolf kennen met wie aan het einde van Brede heupen een huwelijk in het vooruitzicht wordt gesteld.

Na deze partiële samenvatting van een roman die zich door zijn structuur moeilijk resumeren laat, wil ik eerst enkele kanttekeningen maken bij de schrijftechniek en de stijl van Kristien Hemmerechts. Vervolgens wil ik m.b.t. haar nog jonge oeuvre twee stellingen poneren en argumenteren: 1e Kristien Hemmerechts heeft tot nog toe maar één boek geschreven dat vier titels gekregen heeft; 2e De mannelijke personages in het ene boek van Kristien Hemmerechts zijn louter incidenten in het leven van de vrouwelijke personages. Voor hen zijn de bekkenbodemspieren belangrijker dan de hartspier, m.a.w. mededogen en warmte zijn nagenoeg afwezig in het oeuvre van Kristien Hemmerechts.

Schrijven is puzzelen

Aan zo'n schrijfwijze moet een leeswijze beantwoorden die geduldig verbanden legt en zeer attent is op de chronologie. In het begin van Een zuil van zout zegt het hoofdpersonage Anna: ‘Ik zou op pelgrimstocht moeten gaan naar alle archeologische vindplaatsen die mijn moeder ooit heeft aangedaan. Ik zou de film van haar ontdekkingstochten achterstevoren moeten afdraaien. Het verleden waarvan mijn moeder stukjes mee naar huis heeft gebracht, zou ik in zijn oorspronkelijke staat moeten herstellen’. (p. 7) Belangrijk in dit citaat is de voorwaardelijke wijs, want Kristien Hemmerechts reconstrueert het verleden met gewild veel gaten.

[p. 726]

Zo wordt van brieven alleen gezegd dat ze aankomen, ze blijven ongeopend en de inhoud ervan raakt nooit bekend. De verzameling kranteknipsels van haar vader die het ouderlijk huis vullen dat ze geërfd heeft, zijn een sleutel tot het verleden van Anna. Maar de schrijfster opent het slot niet. De scriptie die Anna erover zou maken wordt nooit geschreven.

Ook in de verhalen uit Weerberichten worden door de personages meer vragen gesteld dan antwoorden gegeven. Typisch voor die dialogen à la Beckett waarbij vragen en antwoorden niet op elkaar aansluiten, is b.v. het slot van het verhaal ‘Roza’: ‘Ik grijp Roza met beide handen vast en schud haar en vraag: “Roza, waarom hebt gij maar drie jaar bij de prins gediend?” Maar Roza heeft zich alweer losgemaakt en is in de vuilnisbak aan het rommelen. “Kijk”, zegt ze, “een lege yoghurtpot. Die neem ik mee voor de confituur”. (p. 27)

In het verhaal “Woorden” ruimen moeder en zoon al het geschrevene en gedrukte op dat in verband staat met de overleden vader. Een verklaring voor die activiteit wordt niet gegeven. Toen “Woorden” gepubliceerd werd in het Nieuw Wereldtijdschrift (1986/5) werd in de korte inleiding de volgende verklaring gesuggereerd. Waarover gaat “Woorden”? Een onderzoek naar wat er zoal tussen de regels kan staan, en een poging om het alleen daarmee te doen’ (p. 41). In haar bespreking van Weerberichten schrijft Lut Missine dan ook terecht: ‘De problemen waarmee de protagonisten te kampen hebben blijven (...) onuitgesproken en uiteindelijk ook onopgelost’ en wat verder: ‘Emoties en gedachten worden niet uitgesproken’.(2)⁽²⁾

Dat geldt ook voor Brede heupen. De lezer weet dat er over de vader in het gezin van Carla en Jasper niet wordt gepraat (p. 80), de reden daarvan verneemt hij nooit. Anna in Een zuil van zout en Laura in Brede heupen kiezen niet, de gebeurtenissen overkomen hen. Een citaat ter illustratie: ‘'s Nachts wanneer Laura opstond om de kleine Edith te voeden vroeg ze zich vaak af wat er fout was gelopen. Het had nooit in haar bedoeling gelegen om de rol van ongehuwde moeder te spelen. Ze was nooit van plan geweest om dit leven te leiden’ (p. 138).

Door het ongezegde en onbeantwoorde heeft het proza van Kristien Hemmerechts de aantrekkingskracht van hermetische poëzie: men leest verder door het vermoeden gedreven te zullen vinden wat er niet staat. Er is immers voldoende isomorfie tussen de wereld van de personages en die van de lezer. De ‘afstandelijke, onderkoelde stijl’⁽³⁾ sluit echter elke intieme omgang met de personages in de leesact uit. Kristien Hemmerechts' stijl fascineert, maar functioneert tegelijk als een scherm waarvan de lezer niet mag verwachten dat het ooit opengaat.

(2) lut missine, Weerberichten, in Yang, jrg. 24, nr. 4, 1988, p. 97.

(3) Cf. paul van aken, Fatale afstoting, in Ons Erfdeel, jrg. 31, nr. 5, nov.-dec. 1988, p. 747.

Hetzelfde verhaal opnieuw geschreven

De conclusie van het ‘déjà-lu’ dringt zich op aan de lezer van de vier tot nog toe gepubliceerde boeken van Kristien Hemmerechts. De relatie tussen de zussen Laura en Elza in Brede heupen is de uitgespitte versie van die tussen Martha en Helen in ‘Zusters’ uit Weerberichten.

Identiek zijn de fysieke vertrouwdheid, de depressieve aard van een van hen, de uitzicht loosheid van de psychiatrische behandeling. Ook details keren weer: de discussie over de kleur van de kleren van de zussen in ‘Zusters’ (p. 11) treft men ook aan in Brede heupen (p. 38). De hoofdpersonages in Een zuil van zout en Brede heupen reageren beiden doodnuchter op schokkende emotionele gebeurtenissen. Op de vraag van haar broer: ‘Heb je papa al gezien?’ geeft Anna eerst een antwoord dat correct is maar de eigenlijke zin van de vraag ontwijkt: ‘Ja, Eva heeft me het filmpje

[p. 727]

getoond’. Op de preciezere vraag: ‘Ik bedoel, ben je al naar zijn lijk gaan kijken?’ luidt het antwoord: ‘Neen. Eerst wil ik naar de bank gaan’ (Een zuil van zout, p. 16).

Laura van haar kant reageert louter zakelijk op de avances van Vincent. Zij acteert voortdurend: ‘Op elk gebaar van hem volgde automatisch haar respons, alsof ze geprogrammeerd was om hem ter wille te zijn’ (Brede heupen, p. 16). Door die programmering hebben Laura's relaties met mannen iets mechanisch.

In Een zuil van zout en in Brede heupen zijn geen vaders: ze zijn gestorven, verongelukt of weggegaan. Stan, de Amerikaan op doorreis in Amsterdam, heeft niet het minste besef van het kind dat hij verwekt heeft en dat aan het einde van Een zuil van zout dood geboren zal worden. Om Jasper, de vader van Edith, heeft Laura in de verloskamer wel gegild, ze zal dromen dat hij haar in de kraamkliniek komt bezoeken met twintig witte rozen, maar niettemin verlaat Laura hem en weigert Jasper elke verantwoordelijkheid als vader. M.b.t. het thema van de ontbrekende vader staat in Marguerite van Monika van Paemel een passus die bijzonder verhelderend is voor het proza van Kristien Hemmerechts: ‘Ik kwam tot de ontdekking dat ik eigenlijk geen vader had. Hoe je ook zocht, er bestond niets dan een verhaal, natuurlijk was er wel ergens een man die je vader zou kunnen noemen, maar al de rest moest je erbij denken’ (p. 84). Soms worden rollen omgekeerd of lichtjes gevarieerd: in Een zuil van zout verongelukt de moeder van het hoofdpersonage, in Brede heupen de vader; de moeder van Anna ging veel op reis vanuit een archeologische belangstelling, in Brede heupen gaat de moeder van Jasper en Carla veel naar congressen in het buitenland.

De kranteknipsels van de vader (Zuil van zout) functioneren als hefbomen naar het verleden net als de fotoboeken in Brede heupen. De roerloosheid van de grootmoeder aan het raam (Zuil van zout) wordt weerspiegeld in de letterlijk te nemen onverzettelijkheid van Julia, deurwachtster van de psychiatrische afdeling waar Elza verblijft (Brede heupen).

De grootmoeder van Anna heeft met Roza uit het gelijknamige verhaal in Weerberichten niet alleen de naam gemeen, maar ook de belangstelling en de zorg voor tuingroenten.

Bevruchting, zwangerschap en baring tenslotte zijn centrale thema's in Een zuil van zout, Weerberichten, Brede heupen en 's Nachts. Op grond van al de genoemde auto-referentiële verwijzingen kan men stellen dat ze in feite één verhaal vormen.

De kilte van de ijskoningin

Tegen het einde van Brede heupen deelt Laura haar baas Vincent mee dat ze niet zwanger van hem is als gevolg van wat laconiek zo is beschreven: ‘Op maandagmiddag om twintig voor drie penetreerde Vincent Laura zonder condoom’ (p. 175). Op zijn vraag of ze met hem wil trouwen, gaat Laura niet in. Ontgoocheld reageert Vincent met deze woorden: ‘Is dit dan het einde, Laura? Heb je me niets te zeggen? IJskoningin. Winterkoningin. Je gunt mij geen straaltje zon. Niet de minste warmte. Koele, koele, Laura’ (p. 213).

Kilte is het gewone klimaat waarin mannen met vrouwen verkeren in het oeuvre van Kristien Hemmerechts, waarin seks en affectie ontkoppeld zijn. In de beleving van de seksualiteit halen de verwijdering en de vervreemding het altijd op de toenadering en de ontgrenzing. Vrijen beleven de personages vaak als iets mechanisch en dikwijls als iets huiveringwekkends.

Ontmaagding en bevruchting worden door Anna beschreven als gebeurtenissen waar ze puur lijfelijk en niet met haar persoon bij betrokken is (cf. Een zuil van zout p. 11 en 33).

[p. 728]

Geslachtsgemeenschap wordt weergegeven in termen van ‘man steekt zijn geslacht in de vrouw’ (Weerberichten, p. 68) of ‘penetreren’. Partners doen het met gesloten ogen of met een afgewend gezicht: ‘Vincent penetreerde met minimaal fysiek contact. Een verrassend klein lichaamsoppervlak was betrokken bij de transactie. Lauraprobeerdehaarporiëngesloten tehouden. Het zou ongepastzijn in Vincentsaanwezigheid te zweten’. (Brede heupen, p. 33).

In een recente studie, Verraad aan het zelf (1986), pleit Arno Gruen, Amerikaans psychoanalyticus van Berlijnse afkomst, voor werkelijke autonomie.⁽⁴⁾ In een hoofdstuk met de titel ‘De ontmenselijking van mannen en de onderdrukking van vrouwen’ (p. 68 e.v.) schrijft Gruen o.m. dat ware intimiteit maar kan bestaan op basis van gelijkwaardigheid. Mannen hebben in het samenzijn het gevoel tekort te schieten omdat ze eigenlijk in hun mythe van meerwaardigheden niet zo erg meer geloven of omdat ze zich schuldig voelen aangezien hun feitelijke minachting voor vrouwen in de grond een vraag naar erkenning en bewondering inhoudt die zij echter achter hun agressie verbergen. Mannelijke fantasieën bij de geslachtsdaad zijn vaak onpersoonlijk en agressief en reduceren de vrouw tot een willekeurig passief object. Door vrouwen te minachten kunnen mannen zich aan een echte intimiteit met hen onttrekken, want daar zijn ze bang voor omdat ze niet geloven dat iemand hen kritiekloos kan accepteren.

In de fantasie van de Finse masseur, die Laura oproept om bij het vrijen met Vincent een orgasme te krijgen (Brede heupen, p. 32) krijgen we een variant van de door Gruen aan mannen toegeschreven fantasie die een partner tot object reduceert. Laura gebruikt een gefantaseerde man om zichzelf genot te geven, terwijl de reële man afgewezen wordt. Door die minachting onttrekt Laura zich aan de echte intimiteit, omdat ook zij bang is te geloven dat iemand haar kritiekloos kan accepteren.

‘De maatstaf waarmee een man gemeten wordt is succes en niet zijn vermogen om te lachen, te spelen of teder te zijn’, schrijft Gruen (Verraad aan het zelf p. 72). En hij voegt daaraan toe dat voor vrouwen een andere mogelijkheid in hun ontwikkeling weggelegd is. Als potentiële draagsters van leven kan hun belangrijkste levensdoel zijn een levend wezen te zien ontstaan, waardoor ze de kans krijgen er oprecht van te genieten en te delen in zijn pijn, vreugde en extase.

In Kristien Hemmerechts' verhalen en romans wordt die typisch vrouwelijke mogelijkheid gedwarsboomd: kinderen worden dood geboren (Zuil van zout), vrouwen vertrouwen op de pil (Weerberichten, p. 160), om de kansen van Laura op werk te vergroten vertrouwt ze het vier maanden oude dochtertje Edith aan oma toe (Brede heupen, p. 134).

Behalve in haar proza is Kristien Hemmerechts via recensies en wetenschappelijke artikelen veel bezig met het werk van vrouwelijke auteurs en met de beluistering van de vrouwelijke stem. In een intertextuele feministische lezing van Wilde Sargasso Sea van Jean Rhys heeft ze o.m. betoogd dat de ‘mannelijke’ canon de architeksten (= hoofdteksten) levert in de literatuur, waartegen ‘vrouwelijke’ subversieve teksten zich aftekenen als fenoteksten, die een vrouwelijk antwoord op de mannelijke canon zijn.⁽⁵⁾

Na lectuur van Hemmerechts' boeken concludeer ik dat haar hoofdpersonages weliswaar vrouwen zijn, maar dat haar teksten zelf volledig passen in de mannelijke canon. Hemmerechts is een vrouwelijk auteur die de mannelijke canon beheerst en daaraan wellicht haar succes en vlugge doorbraak dankt. Ik deel dan ook het standpunt niet van Jos Borré (De Morgen, 19/5/89) die Brede heupen een ongewone en authentieke vrouwenroman vindt. Maar hij heeft groot gelijk als hij schrijft dat Kristien Hemmerechts niet in een aparte

(4) arno gruen, Verraad aan het zelf. Een pleidooi voor autonomie, Anthos/Uitgeverij In den Toren, 1987.

(5) k. hemmerechts, Wilde Sargasso Sea van Jean Rhys: een intertextuele feministische lezing’, in Spiegel der letteren, jrg. 29, nr. 1-2, 1987, p. 77-78.

[p. 729]

categorie van ‘vrouwelijke auteurs’ ondergebracht moet worden. Daar hoort ze inderdaad geenszins thuis.

Literatuur

kristien hemmerechts, Een zuil van zout, Hadewijch, Schoten, 1987.
kristien hemmerechts, Weerberichten, HouteKiet, Schoten, 1988.
kristien hemmerechts, Brede heupen, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1989.
kristien hemmerechts, 's Nachts, HouteKiet, Antwerpen-Baarn, 1989.