Ons Erfdeel. Jaargang 32

[p. 698]

Marinus Boezem (^o1934).

[p. 699]

Marinus Boezem
Een kathedralenbouwer in de Ijsselmeerpolders
Paul Depondt

PAUL DEPONDT
werd in 1953 te Roeselare geboren. Studeerde plastische kunsten en journalistiek. Publiceerde verscheidene essays, gebundeld in ‘De droom van Bonaparte’ en in ‘Open Cahier’. Is redacteur van ‘De Volkskrant’.
Adres: Korenmarkt 25, B-9000 Gent

Op het Middelburgse Damplein, op een steenworp afstand van zijn huis en zijn atelier, heeft de Nederlandse kunstenaar Marinus Boezem voor de Graanbeurs jaren geleden een steen neergelegd: de eerste plavuis van zijn Podio del mondo per l'arte. De Graanbeurs is een klein, bescheiden en volstrekt nutteloos bouwwerkje met zuilen en een timpaan, een marktgebouwtje waarvan niemand weet waarom het daar op dat plein is neergezet.

Het is niet stijlzuiver. Op een kasseien ovaal, overdreven van allure, zijn treden aangebracht. Onder het gewelf heeft Boezem door bevriende kunstenaars, jaar na jaar, inscripties in een soort grafstenen laten beitelen. Het zijn als het ware zerken van monniken uit een of ander Benedictijnenklooster, die daar met ceremonieel in de kasseien werden gemetseld.

Het ceremonieel is belangrijk, en de steenlegging wordt in de plaatselijke krant bekendgemaakt. Er ligt een steen die op aanwijzingen van een wichelroedeloper werd neergelegd. Maar het ontbreekt de kunstenaar Boezem niet aan ironie: voor dit karwei heeft hij een oude man gevonden die vroeger voor de boeren waterputten opzocht; van tevoren heeft hij hem geïnstrueerd dat hij daar moest uitkomen. Het klopte precies: het ding begon te beven op de plaats waar die steen moest komen.

Megalomaan

Marinus Boezem (1934) vertegenwoordigt in 1989 Nederland op de twintigste Biënnale van Sao Paulo. In de jaren zestig behoorde hij tot de nieuwlichters in de Nederlandse beeldende kunst, tot de generatie van Ger van Elk en Jan Dibbets.

Hij maakt ruimtelijke sculpturen, ‘gebeeldhouwde tijd’, kathedralen van populieren en champagneglazen. Zijn werk kan de grootte hebben van het uitspansel of de afmetingen van een vlieg. Hoe krijgt Boezem, in de woorden van Joyce in Ulysses, ‘all space into a nutshell’, een voetbalveld op een speldekop?

Op een dag in 1960 plaatste hij onder aan een dijkje in de buurt van zijn geboorteplaats Leerdam stoelen voor een gezelschap dat was uitgenodigd voor een vernissage. De genodigden keken uit over een weidse Hollandse polder die door de kunstenaar tijdens een moment van grootse scheppingsdrang als een ready made werd gesigneerd. Die polder werd voor Boezem een kunstwerk, net zoals het uitspansel dat hij ooit met een iele kerosinestraal signeerde. Hij liet toen een vliegtuigje volgens de rondingen van de letters van zijn naam in de lucht cirkelen en verklaarde het heelal als een uitdijend kunstwerk.

[p. 700]

Marinus Boezem, ‘Groene kathedraal’, Almere, 1978/1987.

Boezem liep daarmee in het voetspoor van de Italiaanse kunstenaar Manzoni, die ooit een sokkel omgekeerd op het aardoppervlak plaatste en daarmee de gehele aardbol als een kunstwerk of een gigantische globe etaleerde.

Het heeft iets godslasterlijks, want alleen de schepper kan zonder hefboom hemel en aarde bewegen. In Della scultura & la luce heeft Boezem hemel en aarde als kostbare kleinodiën in een blauw doosje opgeborgen, de pieken van de Alpen en de noordelijke hemisfeer als in een precieus getijdenboek tegen elkaar gedrukt. Het is het gedroomde planetarium van een megalomaan kunstenaar.

Plattegrond

Marinus Boezem beschouwt een plattegrond, net als de polder van Leerdam, als een platte sculptuur. In de beschilderde collage Flying the map cirkelt een vliegtuigje over Middelburg en tekent in het zwerk de stadswallen met kerosinestralen. Middelburg heeft een heel mooie plattegrond, met bolwerken die nog intact zijn gebleven, en de straten hebben allemaal een curve waardoor je steeds op een obstakel stuit.

De kunstenaar hanteert vaak landmetersgereedschap, of hij neemt markante en herkenbare architectonische scheppingen als uitgangspunt, de piramide van Cheops of de kathedraal van Reims.

In de IJsselmeerpolders groeien sinds een paar jaar tientallen populieren, neergezet in de vorm van de plattegrond van de kathedraal van Reims. Ze rijzen op als de pilasters van een gotisch bouwwerk, volgens Boezem ‘het hoogtepunt van door de mens gestructureerde ruimte’.

Aan kathedralen werd vroeger decennia gewerkt, als aan een organisch bouwwerk, en ook de populieren op de polder van Almere zullen pas over tien of twintig jaar een gigantische en zwevende sculptuur laten zien. De populier is een gotische vorm en daarom heeft Boezem hem voor zijn groene kathedraal gebruikt. Het bouwwerk van bladeren en bomen groeit niet zonder ironie in Almere, een stad gewonnen op de zee, waar alleen scheepswrakken in de bodem waren te vinden als getuigen van cultuur. Een huis had er eerder nooit gestaan, en dus ook geen kerk of kathedraal.

Luchttafels

Halfweg de jaren zestig plaatste Boezem een ventilator op een sokkel en hing daaronder een gesigneerde foto van de kunstenaar. Hij signeerde daarmee geen ventilator, maar de luchtverplaatsing die het draaiende mechaniek opwekte. Zo liet hij in een expositieruimte luchttafels zweven, tafels op een enkele poot waar lange witte kleden overheen hingen.

[p. 701]

Marinus Boezem, ‘Trois-Fontaines-France/Clairvaux 1160-1190. La lumière cistercienne sur Agfa Brovira B.N. 312 P.E.

Onder de kleden zwierde een ventilator waardoor ze opwaaiden.

Het gaat Boezem nu eenmaal om ‘gestructureerde ruimte’, of die nu wordt opgewekt door lijfelijk te ervaren luchtverplaatsingen of door de geluidsgrens van door het menselijk oor op te vangen geluiden. Want ook een geluid markeert een ruimte, namelijk de plek waarbinnen het geluid nog is te horen.

Ooit wilde hij met touwen, opgetrokken door een heteluchtballon, de piramide van Cheops op ware grootte tekenen. Of hij zette spiegels tegen elkaar waarvan alleen de achterzijden zich toonden, en schiep daarmee een werk dat zichzelf genereerde, een ‘perpetuum mobile’ dat een oneindige ruimte opriep die echter voor de toeschouwer verborgen bleef.

Gotische studies

Voortdurend herleidt Boezem de ruimte tot een grondplan, een paar lijnen of een fysieke gewaarwording als markering. Vele van zijn schema's maken deel uit van zijn Etudes gothiques, collages en tekeningen, installaties met linnen en champagneglazen, populieren en kiezel. Hij liet op een glaslinnen tafelkleed een plattegrond van een kathedraal met kleine kruissteekjes borduren, en plaatste op

[p. 702]

Marinus Boezem, ‘Trois-Fontaines/Clairvaux 1160-1190 La lumière cistercienne sur Agfa Brovira B.N. 312 P.E.’, 100 × 100 cm.

tafel op dat schema champagne-flutes in een kruisvormige slagorde. Net als de populier heeft dit glas een gotische vorm, en de verwijzing naar Reims ligt voor de hand.

In La lumière cistercienne is Boezem op zoek gegaan naar het licht dat het leven in een Cisterciënzerklooster bepaalt; hij heeft daarvoor oude kloosters en kloosterruïnes bezocht. Telkens koos hij de geschiktste plek ‘om er het licht te vangen’, op een berm, onder een kaal gewelf, in een portiek of als een pilaarheilige op een sokkel.

De lichtval was in die kloosterarchitectuur zeer belangrijk. Hij bepaalde het levensritme van de monniken. Boezem ving die lichtval op. Hij nam een onbelicht stuk fotopapier dat het licht in het materiaal absorbeerde en thuisgekomen ontwikkelde hij de foto's: ze waren uiteraard zwart, en in die donkerte bewaarden ze het licht dat door de ramen van die kloosters scheen. Elk stuk fotopapier werd met knijpers op een pancarte vastgemaakt, met een glas ervoor, waarop de naam en de plattegrond van het klooster.

Boezem maakt ruimtelijke sculpturen als gebeeldhouwde tijd. Hij is een landmeter en zijn gereedschap is het licht, de wind en het geluid. Als een megalomaan bergt hij uitspansel en aarde op in een zakhorloge. Hij is de kathedralenbouwer van de IJsselmeerpolders.