Ons Erfdeel. Jaargang 32

Hiëronymus Bosch: het volledige oeuvre

Ongeveer vijftien jaar geleden publiceerde Roger Marijnissen zijn Hiëronymus Bosch bij de (intussen verdwenen) uitgeverij Arcade. Wegens het succes destijds van deze uitgave verzocht het Mercatorfonds hem om een remake. Het is een prachtig boek geworden en de auteur heeft zich niet tevreden gesteld met een louter bijgewerkte heruitgave. Terwijl hij zich voor zijn Arcadeboek had toegespitst op de drie belangrijke triptieken van Bosch behandelt hij in deze uitgave het gehele oeuvre van de schilder. Intussen was de vakliteratuur dermate aangegroeid dat een nieuwe status quaestionis niet onwelkom was. Het boek is voortreffelijk geïllustreerd en de talrijke detailopnamen vormen een waardevolle visuele gids door de fascinerende wereld van Bosch. Bovendien wordt de beeldtaal van de schilder hier en daar op treffende wijze geconfronteerd met andere plastische bronnen uit zijn tijd, gekozen uit handschriften en incunabelen. De illustraties worden bijna systhematisch begeleid door citaten uit literaire teksten die verhelderend zijn voor het culturele klimaat waarin Bosch werkte. In tegenstelling tot de Arcade-uitgave van 1972, waarin nog enkele omvangrijke essays van andere auteurs waren gebundeld, schreef Marijnissen voor dit boek alleen de tekst. Hij liet zich bij het opzoeken en verwerken van de massa gegevens, van de literatuur en van het bronnenmateriaal bijstaan door Peter Ruyffelaere, een onderlegd mediaevist wiens degelijke medewerking zeker heeft bijgedragen tot de consequent volgehouden gedocumenteerde opbouw van het boek.

Er zijn weinig mensen die onverschillig aan Boschs werk voorbijgaan. Hij is nu eenmaal een onovertroffen schilder. Maar meer nog dan door zijn picturale kwaliteiten fascineert hij het grote publiek door zijn wonderlijke, fantasierijke beeldtaal: een taal uit onze late middeleeuwen en wie b.v. Huizinga's Herfsttij der Middeleeuwen heeft gelezen of Régine Pernouds Pour en finir avec le Moyen Age, weet hoezeer wij vervreemd zijn van deze verre middeleeuwen. Men zou kunnen stellen dat de beeldtaal die men toen begreep voor ons al evenzeer een dode taal is als het Grieks en

[p. 609]

het Latijn van de antieken. Bosch, die in de overgang van de 15e naar de 16e eeuw werkzaam was, laat ons beter dan wie ook aanvoelen hoe anders we sinds de Renaissance zijn gaan denken en voelen. Iedere eigengereide interpretatie van zijn kunst leidt tot absurditeiten - iets waarvoor Marijnissen terecht waarschuwt. Nu is het wel zo dat Bosch, meer dan welke andere schilder in de Nederlanden, aanleiding heeft gegeven tot de meest wilde hypothesen of extreem gezochte benaderingswegen, en Marijnissen zou zichzelf niet meer zijn indien hij had nagelaten hierop met de nodige ironie te reageren. Al in zijn inleiding gaat hij op vinnige manier te keer tegen alle tekortkomingen van het kunsthistorisch bedrijf. Een status quaestionis m.b.t. een groot schilder biedt daar uitstekend gelegenheid toe: het geschreven bronnenmateriaal is schaars en vertelt niets over de persoonlijkheid en het karakter van de kunstenaar zelf. Het bewaarde oeuvre is evenmin uitgebreid: het is voor het grootste deel op stijlkritische gronden samengesteld en bij nadere beschouwing is het stilistisch niet zo coherent als men zou verwachten. Een goede basis om zich aan een chronologie te wagen is er volgens Marijnissen dan ook niet. De traditionele kunstgeschiedschrijving heeft volgens hem in haar benadering van Bosch gefaald. Niet in het minst omdat men verzuimde het nodige technische materiële onderzoek te verrichten - op natuurwetenschappelijk gebied zijn wel enkele verdienstelijke bijdragen te vermelden, maar lang niet genoeg. Kortom, we staan nog nergens. Als logisch gevolg waagt Marijnissen zichzelf niet verder aan een kritische oeuvrecatalogus. In wat hij zelf een proeve van interpretatie noemt, neemt hij het oeuvre van de meester door, en kiest de materiële vorm van de schilderijen als uitgangspunt. Eerst de triptieken, dan de fragmenten van drieluiken, vervolgens de zelfstandige werken en tenslotte de betwiste attributies. Er werd een hoofdstuk gewijd aan de tekeningen en de auteur besluit met een nabeschouwing over de Boschiaanse symboliek en een algemeen besluit.

Samengevat zou men het boek kunnen omschrijven als een kritische status quaestionis met een uitgesproken aandacht voor de iconologische problematiek, verstandig opgezet en luxueus uitgegeven.

En toch stelt dit boek in zekere zin teleur. Om te beginnen kan men zich niet van de indruk ontdoen dat vaak al te extreme standpunten en interpretaties (b.v. Fraenger, Brant Philips, die door geen zinnig kunsthistoricus nog aux sérieux worden genomen en normaal naar de voetnoten worden verwezen) al te uitvoerig worden aangehaald vanwege het extreme en het sensationele. De lectuur wordt bezwaard door te lange citaten, liefst in de oorspronkelijke taal, wat het boek ontoegankelijk maakt voor wie niet meertalig is. Het afbeeldingsapparaat is doorgaans wel goed samengesteld, maar het werd niet echt in de tekst geïntegreerd en goede verklarende bijschriften ontbreken. Ook scheppen de erg kritische inleidende teksten verwachtingen die verder niet worden waargemaakt: bijvoorbeeld dat Marijnissen in zijn eigen boek iets dieper zou ingaan op de stand van het materiële onderzoek... Maar goed, de sterkste kant van het boek blijft de iconografische benadering van Bosch' werk. Hier dringt zich echter een confrontatie op met een ander Bosch-boek dat onlangs verschenen is bij Epo: Paul Vandenbroeck Jheronimus Bosch, Tussen Volksleven en Stadscultuur. Deze auteur koos voor een consequente cultuur-antropologische benadering (en moet het dus zeker niet hebben van stijlanalyse of chronologie van het oeuvre). In feite schreef Vandenbroeck een mentaliteitsgeschiedenis aan de hand van Bosch. Zijn benadering is - het moet gezegd - heel wat origineler, systematischer en grondiger. Anderzijds echter lijkt Vandenbroeck te ontkennen dat het bij Bosch om kunst gaat en dat aspect verliest Marijnissen dan weer niet uit het oog. Men doet er het beste aan de boeken allebei te lezen.

Paul Huvenne

roger h. marijnissen, met de medewerking van peter ruyffelaere, Hiëronymus Bosch, Het volledige oeuvre, Mercator-fonds, Antwerpen, 1987, 513 p.