Ons Erfdeel. Jaargang 32

[p. 587]

Culturele kroniek
Literatuur

Dankzij de dingen

De kwestie schijnt deze te zijn: of je verkiest de vroege Kopland boven de latere, of andersom. Op grond daarvan krijg je binnen het wereldje van de poëzielezers een plaats toebedeeld, bij de realisten of de abstracten, de anekdotici of de structuralisten, de deformatoren of de transformatoren. Volgens Hans Vandevoorde in het Kopland-nummer van Zefier (jrg. 3, nr. 12) behoor ik dus tot de anekdotische realisten. Het zij zo.

Maar dat is helemaal geen kwestie. Vis of vlees? Witte of rode wijn? Blond of zwart? 's Morgens of 's avonds? Te voet of met de auto: de ene keer zie je meer onderweg, de andere keer ben je er eerder kan je daar wat beter rondkijken.

Maar het gaat over Kopland en over de bundel Dankzij de dingen: een nieuw hoogtepunt in zijn werk.

Toch eerst nog wat over het toeval en hoe dat een manier van lezen kan sturen. Gisteren schreef ik, voor een ander blad, een recensie over een ander boek, de essaybundel Olifant achter blok van Robert Anker. Het laatste, en mooiste opstel in dat boek heet ‘Over het wegzijn van iets’. Hij heeft het daar over de dingen en hoe die in stillevens en in gedichten over dingen hun teloorgegane vanzelfsprekendheid tonen, hun verlies zelf. Het gaat over een kunst die probeert de dingen weer in hun essentie te laten zien, een die ‘de dingen uit hun stilte rukt en verklankt wat zij in bruikbaarheid en dienstbaarheid verzwegen’.

En nu lees ik Dankzij de dingen van Kopland en ik moet de hele tijd aan ‘het wegzijn van iets’ denken. En dan herlees ik het dankwoord van de dichter bij de aanvaarding van de P.C. Hooftprijs, in september 1988. Dat dankwoord heeft ook als titel ‘Dankzij de dingen’, en het begint zo: ‘Kort voordat ik er eindelijk toe kwam een dankwoord te schrijven (...) las ik in Tirade het essay “Over het weg zijn van iets” van Robert Anker. Het heeft me zeer getroffen, omdat er opmerkingen in worden gemaakt die de kern raken van waar het mij als dichter om gaat’.

Waar het dan om gaat wordt wat verderop gezegd: ‘Alle betekenissen die wij aan de dingen hebben gehecht, nog zullen hechten en zullen gaan hechten zijn een ogenblik weg. Er is met andere woorden iets heel radicaal weg, omdat wij beseffen dat wij ons hechten aan iets dat er buiten ons nooit is geweest, en er nooit zal zijn. Wat er is, altijd al was en altijd zal zijn, is tijdloos, buiten ons, dat is wat wij niet kennen, dat ding, “het”’.

Hier hebben we dan wél een kwestie, één die vrijwel alle motieven, structurele en stilistische eigenaardigheden van deze bundel

Rutger Kopland (^o1934).

samenhoudt. Dat zal verder blijken.

De bundel bevat twee afdelingen. ‘Portretten’ heet de eerste. Behalve het spel met herhalingen en varianten van soortgelijke verzen, zijn er een paar motiefwoorden en -beelden, die meteen naar voren springen: zich terugtrekken, verdwijnen, zichtbaarheid, onbereikbaarheid, iets dat verdwijnt in zichzelf, de spanning tussen aanwezig en afwezig. Of, op de rand van vorm en betekenis, zoiets als het gebruik van ‘maar’, of van een affirmatie, die onmiddellijk daarna opgeheven wordt in een ontkenning of een vraag. Of ook: het contrast tussen bepaaldheid en onbepaaldheid; de tekst suggereert dat het over iets heel precies gaat, maar de lezer weet niet wat dan wel.

Het wordt tijd voor een citaat, het eerste deel van het tweeluik ‘Portret’ (p. 8):

[p. 588]

 

Hoe langer het duurt, hoe langer

 

je liefhebt, maar wat heb je

 

lief, het verandert

 

steeds meer in steeds meer

 

zichzelf, zozeer in zichzelf

 

dat het sterft.

 

 

 

Zo alleen zul je worden met liefde

 

als met een landschap

 

dat langzaam verwintert,

 

steeds meer in steeds meer

 

die ene ets.

 

 

 

In je gezicht nog het gezicht

 

dat voelt hoe warm adem is

 

voor het afkoelt tot mist.

 

 

 

In je hand nog de hand die vertelt

 

dat je er bent, tot hij zich

 

terugtrekt in je hand.

Of in ‘Portret met bruid en bruidegom’ (p. 11): ‘Ze moeten ergens hebben gestaan, naakt/voor de spiegel, (...)’. Het botst niet, maar het geeft wel een ongewone ritseling: ‘ergens’, maar toch ‘de spiegel’. En wie zijn ‘ze’, behalve degenen over wie het gaat? Het gedicht ‘Portret met asperges’ begint zo: ‘En daaronder, op een gesteven laken/ ook wat asperges, (...)’. Waaronder? Onder de geportretteerde? En wie is dat dan?

Zo gaat het de hele tijd door: fragmenten die oplichten en weer verdwijnen, in zichzelf. Even had de taal ze, als in een reliëf, naar voren gehaald. Maar met hun achterzijde zitten ze nog helemaal vast in ondoordringbare steen.

De hoofdmoot van de bundel wordt gevormd door de afdeling ‘Zichtbaar en toch’. Zo is het immers met dat halfverheven beeldhouwwerk van daarnet.

De cyclus ‘Water’ is het duidelijkst: water kan immers bij uitstek niet vastgelegd worden, bestaat als verandering:

- Het is regen geweest, een rivier, een zee,
hier was het, hier heb ik het gezien
en zie ik water en weet niet wat het is. (p. 17)
- Is dit water?
(...) niet dit,
maar wat dit is geweest, weer wil zijn,
nog niet is. (p. 19)
- Je weet dat het er is, maar wat is het.

(p. 21)

Het heeft te maken met de tijd. Om het water (pantha rei) als beeld daarvoor te gebruiken is niet nieuw. Maar er is meer dan dat: water is hier ook beeld van de niet op te heffen spanningen tussen aanwezigheid en afwezigheid, in laatste instantie tussen identiteit en het verlies daarvan. Of beter: het ontsnappen daaraan? Ook dat is niet nieuw, allerminst in de gedichten van Kopland zelf, die het er vroeger o.m. al uitgebreid over had dat hij niet door ‘G’. gekend, gefixeerd, aanwezig gesteld wilde worden. Natuurlijk komt die kwestie weer terug. Zij is immers de drijfveer voor het hele schrijven: door het op te schrijven is het er, en dan weer niet, zoals in de slotverzen van ‘Water’:

Is het ooit geschreven geweest en nu
water, of nooit.

(p. 21)

Ik schreef het al: het is een poëzie van beelden die oplichten, contouren krijgen, maar weer verdwijnen voor er volume bijkomt. In één van de heel mooie gedichten over dieren (‘Portret met hond’, ‘Paarden’, ‘Hen’, ‘Dieren’, ‘Schapen’) staat: ‘er is gekomen, geweest, gegaan’. Meer gebeurt er niet in deze poëzie. Maar het is ruimschoots voldoende. Neem nu de fascinerende reeksen ‘Over een dorp’ en ‘De plek’. In beide gevallen vertelt de dichter een verhaaltje, over een tocht, heen en terug. Wat er gebeurt is het gaan en het terugkomen. Halfweg rust men uit in een dorp, op een plek, die misschien een ander dorp of plek waren dan die men zocht. Sommigen zullen dat banaal vinden, of te ijl, of teveel van hetzelfde, dezelfde motieven, stilistische tics. Ik heb daar geen moeite mee. Sommige van deze gedichten, de meeste, zijn in al hun soberheid en abstractie zo diep emotioneel geladen met zulke essentiële emoties, dat ze in hun voegen kraken. Zulke essentiële dingen als verlatenheid, wanhoop, en overal maar zelden genoemd: dood.

[p. 589]

Dood als de plaats waar de mens de dingen in hun zelfheid benadert. Het begint al in ‘Portret’ (cf. supra, strofe 1), en het eindigt in de slotstrofe van de cyclus ‘Dankzij de dingen’:

maar het is de dood die zoekt naar
woorden voor het moment waarop
ik, en wat hij ook zegt,
ik ben het.

(p. 35)

Vastleggen, schrijven, samenvallen in woorden, met dingen: het is de dood die zoekt naar de woorden waarin dat gebeurt. Daarover gaat deze poëzie: over het wegzijn van iets, over de dood als utopie van het leven.

Hugo Brems

rutger kopland, Dankzij de dingen, Uitgeverij G.A. van Oorschot, Amsterdam 1989.