Ons Erfdeel. Jaargang 32

[p. 490]

Frederik Devreese (^o1929).

[p. 491]

Frederik Devreese, componist
Yves Knockaert

YVES KNOCKAERT
werd geboren te Brugge in 1954. Is licentiaat musicologie (R.U. Gent). Hij is leraar muziekgeschiedenis aan het Stedelijk Muziekconservatorium te Brugge en het Lemmensinstituut te Leuven. Is muziekpublicist voor verschillende tijdschriften en auteur van ‘inleiding tot de hedendaagse muziek’ (1985) en ‘Muziekgeschiedenis’ (1989). Hij is tevens componist.
Adres: Torenstraat 1, 3384 Attenrode-Wever

Het meest bekend is de persoon van Frederik Devreese als dirigent van de concerten die de Tenuto-laureaten op de BRT-televisie geven. Alleen al zijn verschijning boezemt vertrouwen in en het moet een heerlijk gevoel zijn voor de jonge vertolkers om met Devreese hun televisiedebuut als solist te maken. Frederik Devreese is echter een enorm veelzijdig musicus en het dirigeren is slechts één van zijn talloze activiteiten. Hij is in de eerste plaats componist van opera's, orkestwerken waaronder verschillende concerti, balletten, toneelmuziek, muziek voor televisiespelen, kamermuziek en - wat niet onbelangrijk is - filmmuziek. Daarnaast is hij producer voor muziekprogramma's bij de BRT-televisie, hij was gedurende een tiental jaar als leraar verbonden aan het RITCS, het Hoger Rijksinstituut voor Toneel en Cultuurspreiding te Brussel, waar zijn interesse voor filmmuziek en derhalve voor de relaties tussen muziek en film zijn cursus zeker origineel en interessant kon stofferen. Tenslotte is Devreese ook nog directeur van de Rijksmuziekacademie van Overijse. Dit directeurschap en de reeds genoemde inzet voor jonge muzikanten via Tenuto zijn duidelijke blijken van Devreeses zorg voor het in contact brengen en vooral het degelijk opleiden van jongeren in de muziek in het algemeen en in de klassieke muziek in het bijzonder. Dit wordt bovendien bevestigd door zijn jarenlang dirigentschap van het Belgisch Jeugdorkest en door zijn initiatief om over te gaan tot de stichting van Procemus, een centrum voor promotie en produktie van jeugdig talent.

Ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag belichten we deze belangrijke figuur in het Vlaamse muziekleven. Frederik Devreese werd geboren op 2 juni 1929 te Amsterdam, waar zijn vader Godfried als violist aan het Concertgebouworkest verbonden was. Tot vijf generaties terug kan de muzikale traditie in het geslacht Devreese gevolgd worden. Godfried Devreese (1893-1972) was componist, dirigent, violist en altviolist. In 1930 keert hij uit Amsterdam naar België terug en wordt hij directeur aan het Stedelijk Muziekconservatorium van Mechelen, waar Frederik zijn eerste muziekonderricht zal krijgen. Frederik Devreese studeerde verder aan het Koninklijk Muziekconservatorium te Brussel met Marcel Poot als leraar compositie en René Defossez als leraar orkestdirectie. Hij specialiseerde zich in het buitenland zowel in de compositie als in de orkestdirectie: aan het Conservatorium te Amsterdam, aan de Accademia di Santa Cecilia te Rome en aan de Staatsmuziekacademie te Wenen.

De opuslijst van Frederik Devreese is indrukwekkend. Hij behaalde de Prijs van de Stad Oostende met zijn Eerste Pianoconcerto (1949),

[p. 492]

daarop volgden een Vioolconcerto (1951) en nog drie pianoconcerti (nr. 2, 1952; nr. 3,1956; nr. 4, 1983). Dit laatste werd uitgekozen als verplicht werk voor de internationale Muziekwedstrijd Koningin Elisabeth 1983, het jaar van o.a. Pierre Volondat, Daniel Blumenthal en Wolfgang Manz. In het orkestwerk bevinden zich verder de suite Maskerade (1955, orkestratie van de versie voor piano uit 1954), Ouverture (1976), de balletsuite Gemini (1987, orkestratie voor dubbelorkest van de versie voor twee piano's uit 1981). Zijn opera Willem van Saeftinge (1964, bewerkt in 1979) werd bekroond met de Italia-prijs. In 1977 schreef hij de opera ‘De stomme van Portici’. Onder de toneelmuziek vernoemen we Médée (1960, Euripides), De Koopman van Venetië (1961, Shakespeare), Warna en La ville à voile (resp. 1963, 1968, Willems), La face des ténébreux (1970, de Ghelderode). In dit genre maakt Devreese vaak gebruik van concrete en elektro-akoestische muziek, al of niet in combinatie met instrumenten. Datzelfde geldt ook voor zijn filmmuziek, waarin hij waarschijnlijk het meest beluisterd maar daarom niet het meest bekend is. Enkele cineasten hebben bijna systematisch een beroep gedaan op Frederik Devreese voor het componeren van de muziek bij hun films. Het zijn Paul Haesaerts en André Delvaux, maar ook Harry Kümel (De grafbewaker, 1956), Roland Verhaevert (De geboorte, 1969; Gent, 1973) en Jean-Marie Lefèvre (Du bout des lèvres, 1975). Devreese verzorgde de muziek voor Haesaerts' kunstfilms: Les clés du surrealisme (1966), Breughel (1969), Evenepoel (1971), en Ik, Ensor (1972). De speelfilms van André Delvaux, die tot het beste van de Belgische filmproduktie behoren, werden ook door Devreese van muziek voorzien: De man die zijn haar kort liet knippen (1966), Un soir, un train (1968), Rendez-vous à Braye (1970), Belle (1973), Benvenuta (1986) en L'oeuvre au noir (1988). In 1983 schreef Devreese Soundtrack, een suite voor piano waarin hij in 14 onderdelen put uit de meest diverse materialen die hij in zijn filmmuziek aangewend had.

De filmmuziek van Frederik Devreese is even belangrijk als de andere genres die hij beoefent. Bovendien heeft hij steeds de bedoeling de film waarvoor hij de muziek maakt op een originele en zelfs wat eigenzinnige manier te benaderen, zodat de muziek een wezenlijke bijdrage aan de film levert en absoluut niet tot illustratie, tot opvulling of tot loutere spannings- en ontspanningsfunctionele muziek gereduceerd kan worden. Nooit is de concrete gebeurtenis in de film aanleiding tot het effectmuziekje. In feite poogt Devreese de totale sfeer van de film in zijn muziek te vatten en als een verrijkende dimensie aan de film toe te voegen. Dit gebeurt bovendien in een soort contrapunt van beide media, waarbij de muziek bijna als ‘verstoring’ of ‘doorbreking’ van het beeld intervenieert en bepaalde niet getoonde elementen kan suggereren; anders gezegd, waarbij het latent aanwezige in de film hoorbaar gesuggereerd wordt. Hij tekent dan ook niet een film met een terugkerend en herkenbaar muzikaal thema maar hij wil de toeschouwer veel meer door het labyrinth van de klanken in de eigen wereld van het filmgebeuren laten binnendringen, sterker nog hem erin betrekken en meetrekken.

We hebben reeds melding gemaakt van de grote gerichtheid naar de jeugd van Frederik Devreese. Ook dat blijkt uit zijn compositorische bedrijvigheid, die zich ook op eenvoudige werkjes voor jonge muzikanten concentreert: Black and White (1983) bijvoorbeeld bestaat uit negen stukken met verschillende moeilijkheidsgraad voor beginnende pianisten. De componeerstijl van Frederik Devreese wordt omschreven als ‘zoekend om het publiek te “ontspannen”, gaat hij uit van een hedonistische esthetiek; hij mengt soms jazz-effecten à la Gershwin in zijn vroegere werken’ (Boereboom); als evoluerend van jeugdige, levensblije zeggingskracht met jazzinvloed en Gershwinideeën, sterke tutti en crescendo, overvloedig gebruik van koper naar een gematigde diepe

[p. 493]

expressie met sterke en evenwichtige structuur’ (von Volborth-Danys); ‘Zijn werk is erg uiteenlopend van inhoud en zelfs van stijl. (...) In de Symfonie (1953) komen de jeugdige uitdrukking en het kameleontische klankidioom nog duidelijker tot uiting. Het eerste deel vertoont invloed van Gershwin, in het tweede deel klinkt een verre reminiscentie aan Debussy, het derde deel herinnert wel eens aan de sonoriteit en de ritmiek van Ravel. (...) Gaandeweg evolueerde Devreese naar een universelere stijl, waarin vele van de reeds genoemde karakteristieken verwerkt blijven: o.a. vitalistisch expressionisme, sonoor wisselende orkestratie, burleske accenten, jazzinvloed en evocatieve uitdrukking’. (Heughebaert).

Het is erg opvallend hoe de diverse stijlbenaderingen telkens aan de persoonlijkheid van Devreese voorbij willen gaan om hem enkel te zien als een compilator of een verzamelaar, beïnvloed door erg diverse stijlen. Even opvallend is het dat de zogenaamde ‘ernstige’ benaderingen van de muziek van Devreese zo vlug mogelijk aan diens filmmuziek voorbijgaan. Toch is het absoluut zo dat hier één en dezelfde componist aan het werk is en niet iemand die de ene gedaante aanneemt als componist van ernstige hedendaagse muziek en de andere gedaante als componist van filmmuziek; waarbij alle muziek ontstaat vanuit zijn oerdegelijk vakmanschap. Deze eenheid van stijl gaat uit van een lyrische tendens enerzijds en een dramatische anderzijds, beide echter door de muzikale uitwerking tot het uiterste doorgedreven. Dat doordrijven gebeurt vanuit de melodie. Devreese schrijft melodisch gedachte muziek, melodische ontwikkelingen, die in de dramatische momenten sterk ritmisch gestimuleerd worden. Hierbij wordt een onderdeel of een passus uit een compositie als een globaal geheel beschouwd dat zich vanuit één kernmelodische gedachte ontwikkelt. De andere muzikale elementen zijn aan die globaal melodisch-ritmische ontwikkeling ondergeschikt: het timbre is ofwel een direct op de luisteraar inwerkende groepsbehandeling ofwel een duidelijke keuze van een solokleur, zonder al te veel te gaan zoeken naar exclusieve timbrecombinaties of originele kleuren. Ook dit duidt, samen met de overzichtelijke structuur, op de helderheid in het werken van Devreese: hij is niet zozeer een zoeker, al laat hij wel klankideeën vanuit de diepte ‘groeien en ontstaan’ bijvoorbeeld. Hij is ook niet zozeer een zoeker wat de voor vele componisten pijnigende vraag naar tonaliteit-atonaliteit betreft: zijn muziek is klassiek tonaal en dissonantie of verwijding van de tonaliteit ontstaat door opstapeling of toevoeging van noten, die gaan wrijven met het oorspronkelijk melodisch gegeven. Dissonantie is een kleurverrijking, geen spannings- of ideologische ontwikkeling. De muziek van Devreese, zelfs de filmmuziek, is trouwens in hoofdzaak absolute muziek, die echter dermate expressief geladen is, dat ze - ongetiteld - de luisteraar zeer direct aanspreekt. Zelfs de filmmuziek heeft een waarde op zich, zeer evocerend weliswaar, maar zij heeft haar eigenheid als muziek, ook losgemaakt van het medium waarvoor zij functioneel bedoeld is. Een stijlbegrip op al deze kenmerken plaatsen is niet gemakkelijk: de sterke persoonlijkheid van Devreese vraagt als het ware een eigen stijlbenaming, die enerzijds steunt op het ‘klassieke’ van de melodisch-ritmische benadering van zijn componeren en anderzijds op de persoonlijke expressiviteit en geladenheid, die zeker niet vrijblijvend en vrijlatend zijn. In die zin zou men van nieuwe romantiek kunnen spreken, maar dan wel met een geëngageerdheid, die veel groter is dan die van het licht ontspannende en het totaal onpersoonlijke dat vele componisten van deze stijltendens eigen is.

Bibliografie:

boereboom m., Handboek van de Muziekgeschiedenis, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1978, deel IV, p. 134.
heughebaert h., Devreese Frederik, in Algemene Muziekencyclopedie, Haarlem, De Haan, 1980, deel 2, p. 362.
lacombe a. en rocle c., La musique du film, 1979, Parijs, Van de Velde, p. 210.
volborth-danys d. von, hoestekst bij de opname van het Derde Pianoconcerto, Hedendaagse Belgische Muziek, Cultura 5071-2.