Ons Erfdeel. Jaargang 32

In Memoriam Johan Fleerackers, grootnederlander

Op zaterdag 11 maart 1989 is Johan Fleerackers plotseling overleden, 57 jaar oud. Hij heeft ruim 25 jaar een belangrijke rol gespeeld in het cultuurbeleid in Vlaanderen en er in grote mate mee gestalte aan gegeven. Eerst als secretaris van de interprovinciale Kultuurraad voor Vlaanderen (1959 tot 1965), vanaf 1965 tot 1978 als kabinetschef van opeenvolgende ministers van Cultuur, en in tal van nevenfuncties naast zijn ambtelijke functies - sedert 1978 die van voorzitter van de Vaste Commissie voor Taaltoezicht -, in al die functies heeft hij voor het cultuurbeleid in Vlaanderen - intern en gericht op het buitenland - eminente verdiensten gehad. In zijn visie op dit cultuurbeleid was de samenwerking van Nederland en Vlaanderen, waren het streven naar en het vormgeven aan de culturele integratie van de staatkundig gescheiden delen van het Nederlandse taalgebied, in een Europees kader, een hoofdcomponent.

Het begon al in zijn studententijd. Samen met enkele anderen nam hij in 1954 het initiatief tot de Algemeen Nederlandse Studentencongressen, voortzetting van een traditie van vóór de Eerste Wereldoorlog en de jaren tussen de beide oorlogen. Deze congressen hebben plaatsgevonden tot 1961. In de breedte is de uitwerking ervan niet groot geweest, maar een blijvend winstpunt was, dat een aantal mensen uit die congressen ook later betrokken waren bij de samenwerking van Noord en Zuid. Daarbij was het grootste winstpunt het diepgaande engagement van Johan Fleerackers, bij alle nuchterheid die hem eigen was.

Het engagement vanuit zijn studententijd uitte zich al in 1959, toen hij Vlaams secretaris werd van het Genootschap De Nederlanden in Europa (dat mede op zijn aandringen in 1962 is opgegaan in het ruimere verband van het Algemeen Nederlands Verbond), in een jarenlang lidmaatschap van het bestuur van het ANV, in de Nederlandse Congressen van de jaren zestig, in zijn activiteiten in de Orde van den Prince. Van deze bedrijvigheid op het particuliere vlak van de Noord-Zuid integratie was een hoogtepunt het luisterrijke 36e Nederlands Congres dat in 1963 als een gezamenlijke manifestatie van een groot aantal culturele organisaties in Nederland en Vlaanderen in Antwerpen plaatsvond en waarvan hij inhoudelijk en organisatorisch - dit laatste met de diensten van de Kultuurraad voor Vlaanderen achter zich - de drijvende kracht was.

Bij hem was er, in de zaken die hem ter harte gingen, geen wezenlijke scheiding tussen officiële en particuliere bedrijvigheid, zeker niet wat de door hem betoonde inzet betrof, of hij nu bestuurslid was van verenigingen die de Noord-Zuid integratie bevorderden, dan wel deel uitmaakte van een officiële commissie als de gemengde commissie voor het cultureel verdrag tussen Nederland en België, waarvan hij sedert 1978 een van de voorzitters was, of als lid van de Raad van Bestuur van de BRT.

Het is waarschijnlijk te vroeg voor een evaluatie, maar ik denk niettemin, dat in historisch perspectief zijn bijdrage m.b.t. de Nederlandse Taalunie Johan Fleerackers' belangrijkste verwezenlijking zal zijn geweest. In de

[p. 466]

Johan Fleerackers (1931-1989).

wording van de Taalunie zien we zijn grote gaven, die tevoorschijn kwamen in een combinatie van visie en het vermogen om aan die visie in de dagelijkse beslommeringen van compromissen sluiten en oplossingen op korte termijn treffen toch gestalte te geven.

In 1961 had Julien Kuypers, Belgisch voorzitter van de Gemengde Commissie ter uitvoering van het Nederlands-Belgische Cultureel Accoord, als doel van Nederlands-Vlaamse samenwerking en van overheidsbeleid de culturele integratie van Nederland en Vlaanderen op de voorgrond gesteld. In 1962 had de Gemengde Commissie een inspirerende nota gepubliceerd onder de titel De Belgisch-Nederlandse Culturele Samenwerking in de naaste toekomst, waarin een brede analyse gegeven werd van alles wat aan maatregelen diende te geschieden ten behoeve van de culturele integratie van Nederland en Vlaanderen. Eén van de aanbevelingen van de nota was, dat beide landen een Hoge Raad in het leven dienden te roepen voor deze integratie en voor de gezamenlijke inspanning voor de uitstraling van de Nederlandse cultuur in het buitenland. Dit werd opgenomen door het 36e Nederlandse Congres dat de instelling van een Raad voor de Nederlandse Cultuur nodig achtte als leidinggevend orgaan.

Het ging niet zo vlug en zo ver als we toen hoopten, maar van lieverlee gebeurde er toch wat. Op 18 december 1975 werd door de regeringen een ‘Werkgroep ad hoc inzake de oprichting van een Belgisch-Nederlands orgaan van samenwerking en advies op het gebied van de Nederlandse taalen letterkunde’ ingesteld. Voor een zeer belangrijk deel is het Fleerackers' werk geweest, dat het tot de instelling van die werkgroep ad hoc kwam, hoe betrekkelijk bescheiden de reikwijdte van haar opdracht nog was. Er moest veel aarzeling en koudwatervrees overwonnen worden. De werkgroep heeft haar mandaat maximaal benut en de grenzen ervan in feite niet onaanzienlijk opgerekt. In het najaar van 1976 bracht ze een, terzelfder tijd gepubliceerd, rapport aan de regeringen uit onder de titel Ontwerp voor een Nederlandse Taalunie, met voorstellen zoals die enkele jaren later grosso modo gerealiseerd zouden worden: een in beginsel verstrekkende vorm van een intergouvernementele organisatie, ook internationaal een vrij unieke constructie.

In de werkgroep was het aandeel van Fleerackers zeer groot, in de eerste plaats als de gezaghebbende man, die ook het volle vertrouwen van de Nederlandse leden had en daardoor sommiger aarzelingen en terughoudendheid t.a.v. vrij vergaande voorstellen kon omzetten in volledige steun, en verder door beslissende bijdragen aan inhoud en vorm van wat voorgesteld werd. Van hem is de benaming ‘Nederlandse Taalunie’ afkomstig (als een soort pendant van de Benelux Economische Unie) en het voorstel een internationaal-rechtelijk verdrag te sluiten. Het concept van de juridische vormgeving - naar analogie grotendeels van de Benelux Unie - van de tekst van het voorgestelde verdrag is grotendeels zijn werk geweest. Ook verder heeft hij veel gedaan om schip en lading veilig aan te laten komen. Na de verwezenlijking van de Taalunie was hij de eerste Vlaamse voorzitter van de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren.

Eenzelfde visie en vermogen tot realisatie van de visie als bij de

[p. 467]

Taalunie toonde hij bij de totstandkoming van het Vlaams Cultureel Centrum De Brakke Grond in Amsterdam. Aan dit cultureel centrum ligt een werkelijke conceptie - de zijne - ten grondslag, niet van een traditioneel internationaal centrum met een in de praktijk hoge drempel in een deftig Amsterdams grachtenpand, maar die van een open centrum midden in een bedrijvige buurt met café's en kleine theaters. Op het terrein van het cultuurbeleid in Vlaanderen en de Nederlanden kan hij vergeleken worden met zijn voorganger uit de jaren vijftig en zestig, Julien Kuypers. Kuypers was een geheel andere persoonlijkheid, maar hij bezat dezelfde gave: visie combineren met zin voor daadwerkelijke verwezenlijkingen en in dit opzicht het maximum halen uit de positie die hij bekleedde.

Johan Fleerackers was niet, wat men noemt, een ‘harde’, maar hij hield op de hem eigen charmante en diplomatieke wijze hardnekkig vast aan wat hij als fundamentele doeleinden beschouwde. Hij kon ook bereiken wat hij bereikt heeft, omdat hij - gecultiveerd (met vooral een grote liefde voor de muziek), stijlvol en tegelijk hartelijk mens -een man was in wie men vertrouwen stelde, en omdat hij een goede vriend kon zijn. Zelf heb ik meer dan dertig jaar met hem mogen omgaan, in vriendschap en doorgaans in nauwe samenwerking voor dezelfde doeleinden. Het is bitter hem te moeten missen, als vriend, als medestander en ook als iemand, die afstandelijk en met humor onze bedrijvigheden kon bekijken. Niemand is onmisbaar, maar hij is het wel in hoge mate.

A.W. Willemsen