Ons Erfdeel. Jaargang 32

Theater

Van roman naar monodrama

Monoloog I: Frans Laarmans

‘Kaas’ van Willem Elsschot begint met de volgende zin: ‘Eindelijk schrijf ik je weer omdat er grote dingen staan te gebeuren en wel door toedoen van mijnheer Van Schoonbeke’. Het boek is een onverbloemd ik-verhaal, gericht tot de anonieme lezer. De overstap naar de theatermonoloog ligt voor de hand, op voorwaarde dat de acteur - die altijd een interpretator is - bij zijn transpositie van romanpersonage naar toneelpersonage de juiste golflengte vindt. In de voorstelling van Herman Verbeeck is dit gebeurd. Zijn Laarmans is op het toneel waarachtig, doordat hij zo Elsschot-getrouw is.

Even opfrissen. De kleine klerk Frans Laarmans krijgt op zijn vijftigste geheel onverwacht de kans om algemeen vertegenwoordiger van het Nederlandse kaasbedrijf Hornstra te worden. Van zaken doen heeft hij geen kaas gegeten, en de spijs zelf vindt hij walgelijk, maar het imago van vrij koopman fascineert hem. De stap die hij zet, is naïef en vermetel. Op een bijna groteske wijze ontpopt hij zich tot zakenman.

Maar de kaashistorie loopt ten einde voor ze goed en wel begonnen is. Want zijn kaasambities hebben wezenlijk niets te maken met een carrière, maar met de gedaanteverwisseling van zijn persoon. En hier ligt het tragikomische. De hele kaasonderneming is in feite niet een droom die werkelijkheid wordt, integendeel. De werkelijkheid waarin hij verzeild is geraakt, beleeft hij als een droom: hij leeft in de wolken. Zijn gedrag is een pose, die alleen hijzelf voor écht aanziet.

Deze dimensie van het romanpersonage heeft Herman Verbeeck heel knap aangevoeld. De Laarmans-figuur, werkend aan zijn imago, is eigenlijk de belichaming van een cliché, dat enerzijds door de grote menselijkheid veel meer is dan een vlakke karikatuur, maar anderzijds door de uitgepuurde en zakelijke tekening nooit echt een vol dramatisch personage wordt. De man op het toneel bevindt zich ergens tussenin.

Herman Verbeeck, die eigenlijk een mime-opleiding genoot, doceert bewegingsleer en clownerie aan de Arnhemse toneelschool. Wie hem in ‘Kaas’ aan

Herman Verbeeck in ‘Kaas’ van Willem Elsschot.

het werk ziet, is niet verwonderd dat hij Charlie Chaplin zijn grote voorbeeld noemt. Zijn Laarmans heeft iets van de kinderlijke stoerdoenerij van iemand die veel in te halen heeft. Hij doet zijn gewichtig verhaal met een zeker ingehouden pathos. Het enthousiasme waarmee hij zijn ‘opgang’ beschrijft, zit strak gevat in spreekgrimassen, maar spat ook regelmatig open in de uitbundigheid van gebaar en intonatie. Zijn ‘afgang’ is navenant, maar kort. Hij geeft toe dat hij de moed niet heeft gehad vanaf het begin het hele kaasaanbod van zich af te stoten.

Met een ontmantelende openhartigheid praat hij over zichzelf en de anderen. Hij verklaart alles zonder er doekjes om te winden, en staat in feite voortdurend in zijn hemd. Maar uiterlijk zit hij uiteraard in een keurig pak. Het hoort hij de nieuwe status. De hoed gaat zelden van het hoofd en de jas wordt hoogstens af en toe losgeknoopt. Pas bij de uiteindelijke ontnuchtering gaat ook de stropdas los.

Hij beweegt zich op een beperkt vierkanten speelvlak, en om de taferelen met elkaar te verbinden, zet hij soms enkele heftige passen aan de zijlijn of in diagonale looplijn. Zijn houding en zijn bewegingen zijn overigens

[p. 450]

vrij hoekig en robuust, en wanneer hij in zijn bureaustoel gaat zitten, heeft hij lachwekkend korte beentjes, die net de grond niet raken. Het mimische aspekt krijgt in de voorstelling inderdaad ruime aandacht.

Al is het verhaal qua spreekstandpunt een ik-bekentenis, toch wordt de ‘show’ nooit naar het publiek toe, maar a.h.w. in het personage zelf opgevoerd. En dit personage is een anti-held, die al vertellend recht-toe-recht-aan zijn bijhorende gevoelens illustreert. Als toeschouwer kijk je echter van een afstand, zonder medelijden, maar ook zonder leedvermaak. Maar daarom niet gevoelloos. Deze zakelijk-cynische confrontatie leidt je perfect in de roman binnen.

Het surplus aan theatrale middelen is dan ook minimaal. Laarmans gaat afwisselend op drie stoelen zitten: een zwart houten krukje (voor de huiselijke aangelegenheden), een modieuze bureaustoel in lichtkleurig similileer (voor zijn kantoorperikelen) en een fraai gevormde stoel met hoge rug en fluwelen zitting (voor de vriendenkring van Van Schoonbeke). En naarmate de kaasdroom hem verder van de huiselijke intimiteit wegvoert, wordt het witte licht geliger, om de onwezenlijkheid van deze stappen te suggereren.

Laarmans geeft tenslotte zijn droom om Iemand te worden op, en vindt met een zucht van verlichting als ‘anonieme’ klerk zichzelf terug.

Monoloog II: Rosalie Niemand

Kon de tekst van Elsschot, op het schrappen van enkele fragmenten na, vrijwel intact bewaard blijven, dan was dit voor de roman ‘Rosalie Niemand’ van Elisabeth Marain onmogelijk. Voor Lieve Moorthamer bewerkte Jan De Vuyst het 250 blz. tellend boek tot een theatermonoloog van precies één uur.

In ‘Rosalie Niemand’ vertelt Marain het authentieke verhaal van Liliane Stijnen, die reeds op vijfjarige leeftijd door haar moeder in een instituut voor achterlijke en lastige kinderen werd geplaatst. Ze belandde zonder grondig dossier in een psychiatrische instelling, waar ze aan praktijken werd onderworpen die herinneringen aan strafkampen oproepen. Pas toen ze bijna vijftig was, kwam ze vrij. Niet omdat ze plots genezen was, want echt geestesziek was ze nooit geweest, maar ten gevolge van een toevallige bezuinigingsmaatregel van de regering.

In de roman is niet Rosalie aan het woord, maar er wordt over haar verteld. Hoewel Marain een diversiteit aan stijlen hanteert, heb je het gevoel dat ze heel dikwijls vlak naast Rosalie gaat staan of lopen, en dan heel precies beschrijft wat in Rosalie omgaat, hoe zij de dingen ziet. Dit haast personele standpunt vergroot in sterke mate het inlevingseffect. Alsof Rosalie zelf schrijft.

Als uitgangspunt was het voor De Vuyst dan ook aangewezen om de treffendste momenten om te werken tot een ik-tekst, en zo Rosalie zelf aan het woord te laten. Zoals de échte Rosalie trouwens haar verhaal aan Marain had gedaan. De prachtige tekst die De Vuyst hieruit gedistilleerd heeft, zit vol echo's uit de roman, maar is in feite een geheel nieuw stuk geworden.

Zijn bewerking getuigt van een groot taalkundig vakmanschap, en vooral van een scherp gevoel voor de dramatische werking van het geschrevene. De syntaxis wordt in de eerste plaats gekenmerkt door uiterst kernachtige zinnen, waarin parallellie, stapelstruktuur en vooral dialoogstruktuur voor een geweldige vaart zorgen. Een beschrijving is nooit uitvoerig, maar is erg suggestief.

Hij heeft de romantekst erg vaardig gesnoeid. Inhoudelijk wordt Rosalies hele levensloop in een uur overspannen, maar technisch heeft het verhaal niet de allures van een strakke tijdskroniek. De ene scène stapt drastisch in de andere over. De chronologisch gesprokkelde momenten uit haar leven waaien aan als flarden

[p. 451]

Lieve Moorthamer als ‘Rosalie Niemand’ (N.T. Gent).

van diepe impressies. Eerder dan afgeronde anekdotes roept de tekst in zijn gecondenseerdheid een mozaïek van gevoeligheden op.

Actrice Lieve Moorthamer, geregisseerd door Hugo van den Berghe, heeft die gevoeligheden diep doorleefd en met veel reliëf op het toneel geaccentueerd. Terwijl ze haar leven ‘vertelt’, vult haar levendige fysieke aanwezigheid erg subtiel in wat door de tekst gesuggereerd wordt. In een heldere theatertaal drukt het personage de eigen wisselende emoties uit: nukkigheid, onbegrip, opstandigheid, verbittering, onmacht, hoop. Nu eens ruw schreeuwend of bijna stikkend in zichzelf, dan weer vertederd door een straaltje liefde, bijna sereen.

Hel en zacht zingt ze zelfs een vijftal liederen. Hierin worden bepaalde gevoelens en toestanden verwerkt, vlijmscherp van taal én poëtisch tegelijkertijd. Componist Johan de Smet deed een beroep op viool, gitaar of harmonika, en verwijst hiermee naar Rosalies muziektherapie.

Maar terwijl ze over andere personages vertelt of hen direct aan het woord laat, imiteert en parodieert Rosalie hen ook. Het leidt als vanzelf tot soms komische typeringen, die flitsend uit de tekst opspringen. Ze blijven echter steeds ondergeschikt aan de grote bewogenheid van het ik-personage, dat erg moeizaam de weg van Niemand naar lemand aflegt.

Elisabeth Marain schreef met ‘Rosalie Niemand’ geen journalistiek getuigenis, maar geëngageerde literatuur. Zoals de biografie hierdoor een meerwaarde krijgt, wint ook op het toneel dit levensverhaal aan authenticiteit door het sterk uitbeeldend karakter. Lieve Moorthamer zet een toneelfiguur neer die voor zichzelf spreekt, en niemand onberoerd laat. Zonder sentimentaliteit of expliciete aanklacht.

Momenteel werkt Marain zelf, in opdracht van het Mechels Miniatuurteater, aan een dramatisering van haar roman. Wellicht wordt in dat stuk voor een hele avond meer aandacht besteed aan de hele sociale structuur die dergelijke gevallen ook vandaag nog mogelijk maakt.

Fred Six

Kaas, gespeeld door Herman Verbeeck, regie Wim Meuwissen, produktie Theater Herman Verbeeck.
Rosalie Niemand, gespeeld door Lieve Moorthamer, bewerking Jan De Vuyst, regie Hugo van den Berghe, produktie NTG.
De twee produkties lopen nog tijdens het seizoen 89-90.