Ons Erfdeel. Jaargang 32

Lezen om te schrijven

Met Lezen om te schrijven publiceert Hugo Bousset de bewerking en uitbreiding van zijn doctorale dissertatie over Het boek Alfa van Ivo Michiels. Zijn studie is het resultaat van een progressieve, cumulatieve en lexicografische lectuur. Bousset spreekt van een progressieve analyse omdat hij zich bij zijn lectuur in de eerste plaats concentreert op het verhaal zoals het in het boek gepresenteerd wordt. Hij volgt dus het sujet, om het met een term uit de verhaaltheorie te zeggen. Het sujet is in tegenstelling tot het verhaal, dat we als lezer achteraf zouden kunnen vertellen, niet noodzakelijk chronologisch en/of logisch. Het is niet meer dan een opeenvolging van kleine eenheden van het verhaal. Een interpretatie die het sujet volgt, voltrekt zich stapsgewijs, progressief. Cumulatief is de lectuur van Bousset omdat in de interpretatie de bron steeds opnieuw bekeken wordt. Bousset interpreteert eerst de eerste leeseenheid, om dan met de ervaring van de tweede de eerste opnieuw te beschouwen en tenslotte met de derde de eerste twee weer opnieuw te interpreteren, enz. Zo laat de auteur de betekenis van de tekst langzaam groeien. Wezenlijk aan zijn analyse is ook het lexicografische karakter. De interpretatie van Het boek Alfa wordt, zoals de titel van Boussets opus over Michiels al zegt, schrijvenderwijs gerealiseerd. Daarom vindt de lezer in Lezen om te schrijven op de linkerpagina's de tekst van de roman van Michiels en op de rechterpagina's het resultaat van het uiteraard moeizame, maar spannende leesavontuur van Bousset.

Bousset toont Het boek Alfa, voor vele lezers ook nu nog een boek met zeven zegels, in al zijn veelzijdigheid. Duidelijk blijkt dat het boek meer is dan een verwarrende bewustzijnsstroom van een soldaat op wacht. Het zijn niet de gedachten van een individueel personage die beschreven worden. Integendeel, in en door Het boek Alfa probeert Michiels een dwarsdoorsnede van het menselijke bewustzijn te maken, vat te krijgen op het leven zelf.

Bousset brengt de ingenieuze manier waarop Michiels dit doel probeert te bereiken aan het licht. Samen met de auteur van Lezen om te schrijven ontdekt de lezer de structuur, de geometrie en de symboliek van deze roman, die met recht de naam tekstbouwsel verdient. Bousset stelt de constructie van Het boek Alfa, in aansluiting op M. Janssens, plastisch voor als een geheel van dozen die perfect in elkaar blijken te passen en waarin de traumatische ervaringen van de persona, het geweld en de schijnbe-

[p. 437]

weging tot stilstand blijken te komen: stollen. De lezer ziet hoe de tegenstellingen worden overstegen, de conflicten en het zinloze schijnbewegen worden overwonnen, om plaats te maken voor het innerlijke bewegen, de dialogische liefde, de queeste naar de An-persona, die in Het boek Alfa o.m. de oorsprong, de verrijzenis, de vervulling, de toekomst en de liefde symboliseert.

Door de ‘schriftelijke lectuur’ zijn auteur en criticus, zoals Bousset zelf zegt, als een Siamese tweeling verbonden. De kwaliteit van de analyse van Bousset bewijst dat dit geen nadeel hoeft te zijn. Het boek Alfa wint tijdens zijn studie aan betekenis en wordt leesbaarder. Maar de methode kent ook haar grenzen. De onlosmakelijke verbondenheid van criticus en auteur roept ook vragen op. Blijft er bij een lezing waarin auteur en lezer aan elkaar geketend zijn wel voldoende plaats voor de subjectiviteit, het eigen standpunt van de criticus, dat door de roman uitgedaagd wordt? Is bij een lectuur als die van Bousset de creatieve kritiek, die door zijn scheppend karakter de afstand tussen literatuur en analyse zou moeten verkleinen, wel mogelijk? Spreken de macht van de machteloosheid, die het werk van Michiels kenmerkt, en de analyse die Bousset zich ten doel heeft gesteld elkaar eigenlijk niet tegen?

Door het gestructureerde dozengeheel krijgt de lezer vat op de roman, maar het stollingsproces, dat bij de analyse van Bousset centraal staat en dat de verbinding tussen auteur en criticus mogelijk moet maken, reduceert ook de taalcreatieve, taalkritische en dynamische aspecten van de experimentele roman van Michiels.

Het gevaar dat men zich bij Michiels juist door geometrie en symboliek laat (ver)leiden, is groot. In een voortdurend gevecht met de auteur moet de criticus, om te overleven, de tegenstellingen overstijgen. Hij moet, net als de ‘hoofdpersoon’ uit de roman, op zoek gaan naar een

H. Bousset (^o1942).

hogere synthese. Het resultaat is een prachtige structuur, maar tegelijkertijd ontrooft men de tekst wel van een belangrijk stuk van zijn dynamiek en zijn speels karakter. Maar daar staat, zoals gezegd, het een en ander tegenover! De auteur van Lezen om te schrijven kan juist door middel van zijn Barthesiaanse lectuur aantonen dat de tekst van Michiels open staat voor zijn lezers. Bousset vestigt verder de aandacht op de horizontale kracht in Het boek Alfa, die hij als de queeste naar An beschrijft. Hij toont aan dat die kracht samen met de centrifugale, die uitdijt rond het centrum, tot een spiraal wordt die de hiërarchie doorbreekt die ons en onze werkelijkheid beheerst. En daarmee heeft hij weer eens de centrale kenmerken van het werk van Michiels onder woorden gebracht.

Herbert Van Uffelen

h. bousset, Lezen om te schrijven, De Bezige Bij, Amsterdam, 1988.