Ons Erfdeel. Jaargang 32

Verzamelde gedichten van Jozef Eijckmans

Uitgeverij De Prom (Baarn) bouwt de laatste jaren aan een mooie reeks verzamelde gedichten: na Guillaume van der Graft, Willem de Mérode en Hölderlin - in de bekroonde vertaling van Ad den Besten -, was het de beurt aan Jozef Eijckmans. Deze intrigerende eenling is minder voor het voetlicht gehaald dan hij verdient en daarom is uitgave van zijn verzamelde gedichten n.a.v. zijn tachtigste verjaardag een daad van eenvoudige rechtvaardigheid.

Eijckmans (geboren te Gorinchem, 1907) debuteerde op een weinig gelukkig moment, in 1955, toen de Vijftigers alle aandacht opeisten. Weliswaar toonden zijn gedichten de verworvenheden van het vrije vers en een associatieve beeldspraak, maar Eijckmans' toon was altijd zachter dan die van anderen, zijn werkwijze meer ingetogen en de poëtische ruimte tussen auteur en lezer hield hij voortdurend open. Van enige bekentenisliteratuur houdt deze dichter zich verre. Wie de biografie van de ik-figuur zoekt, blijft steken in vermoedens. De ik-figuur in dit werk is een schuwe man, die elementen uit zijn werkelijkheid test op duurzaamheid. Hij kiest een sfeer of situatie, gedachte of gevoel en tracht aan dat gegeven taalkracht te verlenen, opdat alles wordt omgevormd tot een poëtische werkelijkheid: tekens op papier die een eigen wereld vormen, die een eigen leven leiden, los van hun aanleiding. Bij Eijckmans wordt poëzie nooit het al dan niet behartenswaardige levenscommentaar

Jozef Eijckmans (^o1907).

dat lezers in esthetisch perspectief wordt voorgehouden.

In zeker opzicht kan men deze dichter vergelijken met Maurice Gilliams: beiden hebben klaarblijkelijk een jeugd gekend die hen nooit meer zou loslaten. Feiten in een fin-de-siècle-sfeer moeten hen hebben geïnspireerd tot een verlangen naar duurzaamheid, méér dan een latere levensperiode dit kon. Wellicht is hun beider fijngevoeligheid te groot geweest om de verpletterende actualiteit van de twintigste eeuw te kunnen verdragen. Het schrijven vertegenwoordigt in een dergelijk geval geen escapisme, maar een - soms wanhopige - poging een realiteit te creëren waarmee te leven valt. In het besef dat creatie ordening inhoudt, scheppen zij zich een werkelijkheid van taal die het tegen de chaos van de actualiteit kan opnemen. Geen ivoren torens dus, maar domeinen waar menselijke waarden worden gehandhaafd.

Een beproefde methode om de consistentie of het verloop van een bepaald boek na te gaan, is het vergelijken van de eerste en de laatste bladzijde. Bij Jozef Eijckmans zijn consistentie en ontwikkeling frappant. Verzamelde gedichten opent met een wat langer gedicht, ‘Bij mijn leven nog’, waarvan de eerste regels luiden: ‘ik wist mezelf / ik wist niets op de heide / met het stijve hakhout / de vennen waren goed ijs slecht ijs / ik kleumde als altijd / in te dunne kostschoolkleren / afzijdig tussen het hakhout / tot het fluitje ging / voor

[p. 430]

de balkebrij’. Een korte schets van een jeugd waarin ijs en koude overheersen, misschien door het bewustzijn van de eigen situatie. Verderop wordt immers kennis tot een hinderlijk aspect verklaard: ‘ik weet nu wel meer / zelf veel en veel meer en / dat is nu zo erg / dat vele alles weten / van de zachte mannen / murw als ik / met het diminuendo / tussen de ogen / met het smorzando / in de keel / en het gebaar / (ten overvloede) / van ja / och / ja’. (p. 18, 19)

Lezen we nu het slotgedicht (p. 474):

ook dood schrijft niet meer
koude zon
of
licht aan de hemel (laatste
krachten) waarmee
zij schreven
want ook dood wil niets meer kwijt
van tijd of waan:
mens
zandweg
stad in de regen
blindeman
zo het nu rondtast
kilte grondwater tochtvlam
blindeman
om het even

Ook hier kilte, vrieskou. Maar tegelijk is alle weten, alle kennis onnut gebleken. Omschrijving en besef van kilte heeft de dichter achter zich gelaten. Zelfs de dood, die definitieve dwingeland, ‘schrijft niet meer / koude zon’. Wat blijft is een zoeken, een vraag zonder antwoord: ‘zo het nu rondtast’. Het schitterend slot -‘blindeman/om het even’ - paart ironie aan berusting, raadsel aan zekerheid. Wat blijft is: een gedicht, een staketsel van taal, een ding dat in zijn eigen waarde gelaten wordt, een onverklaarbaar verschijnsel, dat soms licht werpt op de werkelijkheid van het leven - of de dood. Aan dat verschijnsel heeft Jozef Eijckmans een belangrijk deel van zijn leven gewijd. De lezer kan hem er dankbaar voor zijn. Reeds bij bovenstaand gedicht ziet men hoe deze dichter erin slaagt de ‘ik’ uit zijn werk te verwijderen en de verwerfbare, eendimensionale, niet-poëtische kennis achter zich te laten. Zodra Jozef Eijckmans de abstractie nadert en de taal in het wit van de pagina dreigt op te lossen - zoals in de bundel Werkwijze van 1977 -, vult hij die ontledigde taal weer met concreta die elkaars betekenis aangeven. Zelfs abstracta - de dood in het geciteerde ‘Winter’ - worden tot ‘hoofdpersoon’ van het gedicht en manifesteren zich in spraak en tegenspraak die zij uitlokken. Dat Eijckmans daarbij altijd een lyricus blijft - men leze maar eens de Zangen van Maasniel uit 1973, pp. 128-150 - en een onverbeterlijk ironicus, maakt zijn werk zo aantrekkelijk. Zijn Verzamelde gedichten verdient een ruim publiek. Het is voorzien van een gedegen inleiding van de hand van Pierre H. Dubois en bevat het beste dat Eijckmans schreef, tot aan de bundel De langzame man (1987), nog verkrijgbaar en cyclisch van aard, dus buiten deze verzameling gehouden.

Dirk Kroon

josef eijckmans, Verzamelde gedichten, met een voorwoord van Pierre H. Dubois, De Prom, Baarn, 1988, 480 p.