Ons Erfdeel. Jaargang 32

Leo Geerts zaait illusies in het bed van de realiteit

De huidige literatuurwetenschap neemt het inzicht dat literaire teksten altijd op elkaar betrokken zijn als vertrekpunt. Literatuur is een intertextueel fenomeen: een tekst komt tot stand door de transformatie van een andere tekst. De tekst die het vertrekpunt vormt, wordt in het jargon de architekst genoemd. De nieuwe tekst die hij mee tot stand brengt door er een structuur of thema aan mee te geven, heet dan de fenotekst. Die nieuwe fenotekst is een volledige zelfstandige tekst maar krijgt door de onverholen tekstuele allusies een extra dimensie wegens de expliciete relatie tussen de fenotekst en zijn architekst.

Als Marcel van der Linden,

[p. 427]

pseudoniem van Leo Geerts, op de achterflap meedeelt dat De pupil van Harry Mulisch aanleiding is geweest tot het schrijven van De mentor, dan weet de lezer dat De pupil als architekst gefungeerd heeft voor de pastiche, de fenotekst De mentor. Dat Leo Geerts een pseudoniem gekozen heeft, zodat het leek dat een volslagen onbekende Marcel van der Linden een literaire confrontatie aanging met de zeer bekende Harry Mulisch, wijst erop dat De mentor het resultaat is van ‘aemulatio’, d.i. een creatieve wedijver tussen auteurs. Anderzijds heeft Leo Geerts zelf in een vraaggesprek met Piet de Moor in Vrij Nederland (Boekenbijlage van 5 november 88) verklaard dat de keuze van een pseudoniem ook alles van doen had met zijn nieuwsgierigheid naar de reacties van lezers en critici. Beoordelen die het boek om de kwaliteit van het produkt zelf of is de naam van de auteur, zijn imago, de maatstaf? Recensies in Nederlandse kranten wezen op een sympathieke en ronduit lovende ontvangst van De mentor, in Vlaanderen hielden de recensenten zich op de vlakte of keken inderdaad meer naar het imago van de auteurs dan naar de kwaliteit van de romans zelf. Zeker is dat Leo Geerts het principe van de herhaling, dat in de actuele romankunst centraal staat, op knappe wijze uitgebuit en gethematiseerd heeft.

‘De pupil’ als architekst

In De pupil beschrijft Mulisch hoe een achttienjarige jonge Nederlander kort na de oorlog toevallig op Capri beland om in de villa van de steenrijke weduwe van de uitvinder van de veiligheidsspeld Mme Sasserath, te fungeren als disgenoot, geschikte conversatiepartner en voorlezer van novellen uit haar jeugd. De ik-figuur is een jonge Adonis, razend intelligent, die over een uitgesproken taalgevoel beschikt. Hij heeft besloten zich volledig in te zetten om schrijver te worden. Hij slaagt erin Mme Sasserath te bevrijden van haar slapeloosheid door de hypothese van haar lijfarts: ‘Wie niet slapen kan, wil niet dromen’ om te keren in ‘Wie niet meer dromen kan, verzet zich uit alle macht tegen de slaap’. Hij brengt haar op het spoor van een droom die ze indertijd in een brief aan haar verloofde heeft opgetekend. In die droom is er behoefte aan een speld om de openvallende damesrobe waarin Alphonse voor zijn papa danste dicht te houden. Later zal Alphonse de veiligheidsspeld uitvinden en haar schatrijk maken. Op haar beurt zal Mme Sasserath de Italiaanse staat verrijken met een stoeltjeslift naar de top van de Vesuvius. De kabels hebben de vorm van een reuzegrote veiligheidsspeld, zodat de stoeltjeslift door de ingewijden geïnterpreteerd kan worden als haar monument voor de uitvinder ervan. Tijdens de inhuldiging verdwijnt Mme Sasserath op mysterieuze wijze uit haar stoeltje en uit het verhaal. Op even mysterieuze wijze komen de personages uit de nog te schrijven boeken van de ik-figuur in de gondels aan hem voorbijglijden op zijn weg naar het station van de lift op de top van de Vesuvius. Hij interpreteert dat fenomeen als volgt: ‘Er was intussen iets beslissende gebeurd: de geboorte van het besef, dat ik alles wat ik in mijn leven zou schrijven weliswaar nog moest schrijven, maar dat het tegelijk al aanwezig was op een of andere manier’ (p. 125). Mme Sasserath blijkt de gepersonifieerde verbeelding van de auteur Mulisch te zijn die hem als beloning voor zijn trouwe dienst de personages schenkt die zijn verhalen en romans bevolken.

‘De mentor’ als fenotekst

Alvorens aan te geven hoe de architekst De pupil getransformeerd werd tot de fenotekst De mentor geef ik de plot van deze laatste roman weer.

Anno 1985 komt een vijftigjarige drankzuchtige schrijver, op zoek naar orde in de chaos en naar rechte lijn in zijn leven, in New York door een toeval in contact met Paloma, de dochter van Picasso. Zij doopt hem om

Leo Geerts (^o1935).

tot Mister Dangerous en vraagt hem haar verlopen mentor te zijn. Ze introduceert hem in haar door tekeningen van Escher geïnspireerde flat in Manhattan waar alles van glas is, stofvrij en vol electronische snufjes en gadgets. Hij probeert er te schrijven, wat voorlopig mislukt. Hij kan Paloma wel genezen van haar slapeloosheid door haar van haar vadercomplex af te helpen. Hij brengt haar op het idee de beide torens van het World Trade Center zodanig met elkaar te verbinden dat zij het uitzicht van een reuzegrote wasknijper krijgen. De wasknijper is een geschikte metafoor om het onderscheid tussen kapitalisme en communisme te verduidelijken en hij kan ook als post-modernistisch juweel op grote schaal verkocht worden als symbool voor de menselijke erotiek onder de benaming ‘Paloma's Peggies’. De happening waarbij dit allemaal gebeurt, vindt plaats in het realistische kader van Manhattan in de aanwezigheid van bekende personen als burgemeester Koch, Woody Allen, Claes Oldenburg e.a. Aan het einde van de roman loopt Mr Dangerous, voor hij het vliegtuig naar Brussel zal nemen, nog eens de adressen in New York langs waar hij geweest is. Niemand van al wie hij ontmoet had, leek er te wonen, wat bij de ik-verteller de verleiding doet ontstaan zijn ontmoeting met Paloma te verwijzen naar het rijk van de dronkelapsprookjes.

Transformaties

De pupil werd in 3 weken tijd

[p. 428]

geschreven te Amsterdam van 3 - 24 december 1986. De mentor werd in eenzelfde tijdsspanne geschreven te Antwerpen van 1-21 juni 1987. De pupil bestaat uit 22 en De mentor uit 21 korte hoofdstukken. Architekst en fenotekst bevatten een aantal gelijksoortige tegenstellingen maar in een omgekeerde verhouding. De hoofdpersonages van De mentor zijn een vijftig-jarige, ruige mislukte schrijver en een jonge, mooie, rijke vrouw. In De pupil gaat het om een knappe achttienjarige talentvolle belofte en een achtentachtigjarige steenrijke weduwe. De moeder-zoonrelatie van De pupil heeft L. Geerts getransformeerd tot een vader-dochter-relatie in De Mentor. Wat Geerts daarover schrijft in De mentor (cf. p. 57, 63, 76) graaft heel wat dieper dan de salonconversaties over de knoop en de jas of het theebeestje in De pupil (p. 45 e.v.). De passages in De mentor over de rol van de vader t.a.v. dochters zetten de reflectie verder van dat thema dat ook in vorige romans van Geerts aanwezig is, b.v. in de scene van het afscheid van Eneke van haar vader Ikke in De Pagadders (p. 174 e.v.) en in het slothoofdstuk van Dadaders in de brief van de dochter over haar vader.

In beide romans wordt het vrouwelijk hoofdpersonage van slapeloosheid verlost. In De pupil doordat de ik-verteller haar het vermogen om te dromen weergeeft, in De mentor doordat hij de angst voor de vader-figuur kan wegnemen. De oplossing van Geerts is organischer met de vorige tegenstelling verbonden dan die van Mulisch.

Capri met de baai van Napels en de Vesuvius op de achtergrond is de plaats van de handeling in De pupil. In De mentor is niets natuurlijks aanwezig, alleen de artificiële glitter van de wereldstad New York met de torens van het World Trade Center als pendant van de Vesuvius.

Zoals de veiligheidsspeld van Mme Sasserath enorme afmetingen krijgt in de vorm van de stoeltjeslift, zo krijgt de wasknijper van Paloma reusachtige afmetingen in de lichtshow die de torens van het World Trade Center dat uitzicht bezorgen in De mentor. Maar behalve een schaalvergroting grijpt er in De mentor ook een betekenisverdieping plaats via het associëren van een individuele creatie (‘Paloma's Peggies’) met maatschappelijke ideologieën (‘kapitalisme’ vs ‘communisme’) en met de polariteit van de menselijke erotiek. Bovendien verbindt L. Geerts door uitspraken als ‘Dit pretentieuze gebouw was een vader die anorexia veroorzaakt’ (p. 64) voor de aandachtige lezer het motief van het vadercomplex met dat van de wasknijper als meerzinnig symbool.

Beide romans bevatten nogal wat uitspraken over de aard van de schrijfactiviteit van Mulisch. Van De pupil, p. 35) maakt L. Geerts (De mentor, p. 42) een pastiche van de eigen stijlevolutie.

Een belangrijk motief dat niet op (De pupil geënt is, is de herhaling die in de laatste hoofdstukken van De mentor zeer nadrukkelijk aanwezig is. L. Geerts hekelt er scherp de ‘veramerikaniseerde’ westerse cultuur met zijn behoefte aan mateloos kopiëren: ‘Aan zijn technische reproduceerbaarheid gaat een mens dood als een hoer aan haar klanten’ (p. 130) en ‘(...) de perverterende kracht van de herhaling, dat lapmiddel om zijn eigen gebrek aan creativiteit te verhullen’ (p. 133). In tegenstelling tot dit citaat heeft de herhaling in De mentor een stimulerende kracht en onthult de transformatie van de architekst De pupil in de fenotekst De mentor de sterke creatieve persoonlijkheid die in Marcel van der Linden schuilt.

Ook nog een autobiografische roman

In 1988 verscheen van Leo Geerts onder eigen naam bij De Bezige Bij ook nog een autobiografische roman Een held die armoe zaait. In vorige romans, Pagadders en Dadaders, had L. Geerts een eigen domein afgeba-

[p. 429]

kend binnen het genre van het fantasistische. Het was grotesk proza, rijk aan verbeelding en toch zo herkenbaar reëel. Ludieke gebeurtenissen, anarchistische ideeën en avonturen, personages met een symbolische naam en een reëel gezicht, maatschappijkritische uitspraken, persoonlijk engagement en afstandelijke reflectie waren de componenten van deze romans waaruit een zorg sprak voor een meer authentieke wereld. In Een held die armoe zaait beschrijft L. Geerts de jeugdervaringen, de aspiraties en de ontgoochelingen van het hoofdpersonage Erik. In het eerste deel van de roman blikt L. Geerts, via de ogen van Erik, terug op zijn jeugd in korte, sensitief geformuleerde en zeer suggestieve taferelen. Daarin verschijnt zijn dorp aan de Schelde, altijd door het water bedreigd; hij beschrijft de sfeer in het doorsnee katholieke gezin waarin hij de jongste van drie was. Hij laat de lezer kennis maken met de eerste seksuele ontdekkingen en ervaringen van Erik, die parallel verliepen met zijn initiatie in de literatuur van de ‘Verboden Boeken’: Dostojewski, Baudelaire, de Montherlant. Met een in gal gedoopte pen worden de ervaringen beschreven van het arbeiderskind Erik op de katholieke kostschool waar hij zijn eigen matras moest meebrengen omdat die niet in het schoolgeld begrepen was. Kritisch wordt de ‘inzet’ van Erik genoteerd en zijn voortijdig vertrek uit een Weense Siedlung waar hij vrijwilligerswerk in de vakantie verrichtte onder auspiciën van de organisatie Oostpriesterhulp.

In het tweede deel ziet de lezer Erik zich ontwikkelen tot een linkse intellectueel, een leraar, ‘altijd morrelend in de rand van vakbond en partij’ (p. 113). De schoolstrijd in de jaren vijftig confronteert Erik met de slogans van links en van rechts, hij maakt kennis met de brutaliteiten van de ordehandhavers, raakt betrokken bij een amateuristisch opgezette bomaanslag. De tegenstelling in de titel van de roman tussen de held en de armoezaaier, en tussen de jeugd van Erik in het eerste deel en zijn volwassenheid in het tweede deel, verwoordt de gespletenheid van een generatie. De generatie van de auteur.

Joris Gerits

marcel van der linden, De Mentor, De Bezige Bij, Amsterdam, 1988, 157 p.
leo geerts, Een held die armoede zaait, De Bezige Bij, Amsterdam, 1988, 142 p.