Ons Erfdeel. Jaargang 32

[p. 415]

‘Een mens is een wezen van woorden daarzonder is hij niet te vatten’
Bert Schierbeek: Reizen, continuïteit en taal
August Hans den Boef

AUGUST HANS DEN BOEF
werd in 1949 geboren in Rotterdam. Studeerde Nederlands en Algemene literatuurwetenschap te Leiden. Is docent aan de Faculteit voor Informatie en Communicatie van de Algemene Hogeschool Amsterdam. Publiceerde o.a. ‘Over W.F. Hermans. Nooit meer slapen’ (1984); ‘Borderwijk. Karakter’ (1988).
Adres: P.J. Blokstraat 33, NL-2313 ES Leiden

Op 28 juni 1988 is Bert Schierbeek 70 jaar geworden. Toevallig zou je bijna zeggen, was de reislustige auteur in Nederland (kort daarna zat hij alweer in Chili), zodat de verjaardag uitbundig gevierd kon worden met toespraken, erepenningen, muziek, dans en drank. En een boekje, Schierbeek 70, met bijdragen van bevriende scribenten en kunstenaars.

Van de laatsten is er een drietal dat in een interview de contacten met Schierbeek verheldert: Lucebert, Jef Diederen en Johan van der Keuken. Op een vergelijkbare manier geven H.C. ten Berge, Ton Broos en Fons Elders hun visie op de zeventigjarige schrijver. Als besluit van het geheel fungeert een interview met de Schierbeek zelf, over treinreizen. Interessant is dat fragmenten hieruit vrijwel letterlijk voorkomen in het boek Door het oog van de wind, dat eveneens in de voorzomer verscheen.

De persoon Schierbeek staat in het boekje centraal (niet onbegrijpelijk, gezien de gelegenheid waarvoor het is vervaardigd en het autobiografische karakter van zijn werk). Behalve in één bijdrage, die van J.W. Holsbergen. Hij gaat in op de receptie van Het boek ik en verbindt daaraan een beschouwing wat Nederland in 1951, het jaar van de verschijning, zo aan cultuur te bieden had.

Inmiddels zijn we weer tot de orde van de dag overgegaan en wil ik het over Schierbeeks werk hebben. Het verhaal is bekend: in 1951, na twee romans die stilistisch niet erg opvielen, gooide Bert Schierbeek met Het boek ik een steen in de Hollandse eendevijver, zoals dat heet. Dit amalgaam van poëzie en proza was het eerste deel van een trilogie en ook daarna ging Schierbeek verder met de produktie van teksten die hijzelf ooit ‘proëzie’ heeft genoemd. Bijna twintig jaar in totaal.

De ontvangst van deze ‘proëzie’ (ik al vind de term ‘roman-gedicht’ adequater) was nogal wisselend. W.F. Hermans vond Het boek ik een belangrijke literaire gebeurtenis, maar de jeugdige criticus Wam de Moor beschouwde het in 1960 nog als wartaal. Tot op de huidige dag geldt op middelbare scholen Het boek ik nog als een vrijwel onleesbaar werk, terwijl er toch al lang meer dan 100.000 exemplaren van zijn verkocht.

Een opmerkelijke ontwikkeling binnen Schierbeeks werk voltrok zich in de jaren zeventig. Toen publiceerde hij namelijk geen roman-gedichten, maar bundels poëzie zonder meer: De deur, In & uitgang en Vallen en opstaan. Poëzie van een grote soberheid in de vorm en de typografie en een even grote ernst in de thematiek (de dood van een geliefde, het verblijf in een ziekenhuis).

[p. 416]

Bert Schierbeek (^o1918).

[p. 417]

Achteraf bleek het om een poëtisch intermezzo te gaan: in 1977, het jaar dat de derde poëziebundel verscheen, kwam Schierbeek vrij onverwacht met Weerwerk. Een romangedicht en meteen ook het begin van een tweede cyclus proza, die verder zou bestaan uit Betrekkingen (1979) en Binnenwerk (1982).

Na deze cyclus beperkte Schierbeek zich wederom enige tijd tot poëzie: Formentera (1984) en De tuinen van Suzhou (1986). Vorig jaar keerde hij echter met Door het oog van de wind tot de aanpak en de sfeer van de romangedichten terug.

Ik meen dat er tussen de tweede cyclus, de poëzie die daarop volgt en het nieuwe romangedicht, een nauwe relatie bestaat en wil dit nader bekijken. Het meest efficiënt lijkt mij de chronologische volgorde: te beginnen met Weerwerk.

De tweede cyclus: Weerwerk / Betrekkingen / Binnenwerk

Het verschil tussen de oude trilogie, Het boek ik, De anderen namen en De derde persoon (1951-1955) en het latere werk van Schierbeek is groot. Zeker, sommige autobiografische elementen - de jeugd in Beerta en Boekelo, de buitenlandse reizen - spelen altijd een grote rol bij Schierbeek; het karakter van een amalgaam vertoont ook het latere prozawerk. Daar heeft Schierbeek zijn materiaal echter op een heel andere manier behandeld. In de jaren vijftig placht hij frequent bladzijdenvol zinnen zonder interpunctie aan elkaar te rijgen, een procédé dat hij in de jaren zestig zou verlaten. De zinnen werden korter, afgebroken. Wat daarbij vooral weer opviel was de knallende lay-out en typografie. Tevergeefs zal men deze exuberantie in het latere werk zoeken, dat lijkt namelijk een toppunt van soberheid: één lettertype en dat nog in één formaat.

Deze versobering kan niet los worden gezien van het poëtisch intermezzo. Aan de sfeer en de toon van de drie bundels gedichten, daaraan is het dat de ritmische zinnetjes, de ‘rustige’ uitvoering en de compacte bouw het meest doen denken. Er is overigens ook een expliciete continuïteit met de poëzie: een verwerkt citaat van Merlau-Ponty uit Vallen en opstaan zien we terug in Weerwerk.

Een ander verschil met de oudere romangedichten is dat Schierbeek later explicieter uit het werk van anderen citeert. In de tweede cyclus gaat het vooral om Merlau-Ponty, Wittgenstein, Lukaçs, Abraham Terts, Octavio Paz, Roland Barthes, Virginia Woolf en Ilse Aichinger. De citaten uit het werk van deze en andere auteurs vormen geen culturele franje. Ze zijn belangrijk door de relatie die ze met het overige materiaal hebben. Wat dit betreft vervullen zij geen andere functie dan de verwijzingen naar het werk van beeldende kunstenaars (zoals de fraaie passage in Weerwerk over de tv-kijkende Boeddha's van Nam June Paik). Soms worden de verwijzingen door het vertellende materiaal opgeroepen, soms leveren ze zelf weer nieuwe stof voor het betoog.

Dat betoog is op zichzelf al heterogeen. Het kan bestaan uit herinneringen aan het verre en recente verleden, uit observaties van Schierbeek die betrekking hebben op personen en gebeurtenissen uit heden en verleden. Verbonden met de vele plaatsen op de aardbol die de schrijver heeft aangedaan. In zijn reizen door tijd, ruimte en cultuur.

Sommige plaatsen hebben de functie van start- of (tijdelijk) eindpunt. Het zijn de plekken waar de verteller langere tijd vertoeft, waar hij brieven uit alle windstreken ontvangt, waar hij leest en met de plaatselijke bevolking spreekt. In Weerwerk en Betrekkingen gaat het om het Franse platteland en het eiland Formentera; in Binnenwerk bekijkt de verteller de wereld vanuit het huis in het Amerikaanse Ann Arbor dat uitziet op ‘Nielsens flower shop’. Het reizen in de cyclus - met name in Betrekkingen, het meest bewegelijk van de drie

[p. 418]

roman-gedichten - voert onder andere naar Mexico, Israël en Indonesië.

Meer dan de landschappen die Schierbeek tegenkomt, zijn het de mensen die zijn grootste aandacht krijgen. Van de personen laat Schierbeek er letterlijk enkele aan het woord, vooral door hun brieven, maar soms ook in de directe rede. De meest ontroerende briefschrijver is Eulalia, een vrouw van Formentera. In Betrekkingen wordt beschreven hoe zij op latere leeftijd leert lezen en schrijven en - dit is geen cliché - een nieuwe wereld ontdekt. Haar brief aan de verteller en zijn vrouw besluit het boek en ze eindigt met: ‘Ik sluit een bloem in omdat ik / geen bloem kan schrijven)’.

Een dankbare figuur in deze cyclus is het Franse keuterboertje Marcel Baillon, die zijn bestaan in een allesbehalve arcadisch landschap slijt. De verteller associeert hem met zijn knoestige verwanten in Oost-Groningen, net als de boeren in Israel en Indonesië. Aan de grond verknochte mensen die een dagelijkse strijd voor het bestaan moeten voeren. Er is echter geen sprake van nostalgische gevoelens in de manier waarop wordt beschreven hoe de moderne ontwikkelingen de plattelandscultuur vernietigen: Marcel en de verteller hebben beide verwanten die het bestaan niet meer aankonden en zich verhingen.

De sfeer van het platteland, de sociale strijd van de Oostgroninger verwanten, het is niet vrijblijvend. De observaties van de verteller dragen ook een politiek karakter. In Amerika leiden ze tot een hilarische beschrijving van Reagan die als een super-cowboy het land tegen denkbeeldige indianen beschermt.

Via figuren als Marcel, die in alle drie de boeken optreedt, zorgt Schierbeek overigens voor een grotere continuïteit in de cyclus dan in de jaren vijftig het geval was. De continuïteit binnen elk deel van de cyclus schept Schierbeek door zijn verbindingen via de taal zelf en nauwelijks via inhoudelijke overeenkomsten. Hierdoor vermijdt hij het gevaar dat er een collage ontstaat van anekdoten, citaten en gebabbel, zonder een literair verband. Ik zal deze wisselwerking toelichten aan de hand van twee voorbeelden. Het kortste is afkomstig uit Binnenwerk.

Het mechanisme in dit slotdeel van de cyclus wordt in werking gesteld door het sterven van de vader van de verteller. Snel verbindt de verteller de observatie over het sterven met jeugdherinneringen en met zijn ervaringen op het eiland Bali, waar men anders met de dood omgaat dan in het Westen. Maar ook met zijn lectuur van dat moment (het moment van het schrijven) en met de personen en voorwerpen die hij in Amerika tegenkomt. Zo confronteert hij de herinneringen aan zijn vader met een verhaal van de Amerikaan Spotted Elk over het alcoholische einde van zijn Indiaanse generatiegenoten.

Een ander voorbeeld van de wisselwerking komt uit Weerwerk, dat als ondertitel 't platteland draagt en zo begint:

‘... / zegt Marcel / Marcel Baillon / net van zijn traktor gestapt / (...) wijzend op een mus / (op een telefoondraad / soms blijft een vogel zitten / maar nooit lang / dan tikt ie met zijn vleugels tegen de lucht / en vliegt weg / (...) soms tik jij tegen de wereld / meestal tikt ie tegen jou / een vogel levert weerwerk / tikt en vliegt weg’.

Tussen deze twee observaties van Marcel herinnert de verteller zich hoe de melancholieke boer Molema uit Beerta tegen zijn oom Koos zei: ‘Koos kerel een boer het gain leven, wie ken'n tegen 't weer nait op / (hij hield er ook mee op)’. De herinneringen aan de jeugd vervolgen als de verteller met Marcel kersen plukt en: ‘zit ik weer in de molen van Schiphoes in Beerta en zie de hele wereld wel van Winschoten, Wedde tot Nieuweschans’.

Na de verhalen van Marcel en de verteller over hun diverse familieleden die de strijd tegen het bestaan niet meer aankonden, herinnert de eerste zich een ervaring uit 1957:

[p. 419]

‘standbeeld van engel / bron van spuitende fontein / (...) ten zuiden van Granada / op terras zie ik / engel vliegt van sokkel / neemt zich zelf op / geruisloos / vliegt weg...’ Het beeld van deze Spaanse engel keert regelmatig terug en op een gegeven moment wordt dit motief verbonden met dat van Marcels vogel die in staat is om op te vliegen.

Nog veel later in het boek verbindt Schierbeek dit weer met de wereld van de Groninger Oom Koos, als deze zegt: ‘de beelden / vliegen van de sokkels alsof't / geen geld kost en men moet veel / weerwerk leveren om in leven te blijven...’

Zo wordt de vliegende engel een combinatie van de vogel die vrij is en de aan zijn omgeving gekluisterde mens.

Alles bij elkaar genomen is voor de huidige lezer van Schierbeek de latere periode losser, opener, boeiender terwijl de eerste trilogie zich eerder laat lezen als een literair-historisch monument (al zou het een interessant project zijn om de oude trilogie eens door de bril van de nieuwe cyclus te bekijken, doch dit terzijde).

Een groot verschil is ook de toegankelijkheid van de nieuwe cyclus. De criticus Cyrille Offermans wees er in 1979 op dat Schierbeek een synthese had aangebracht tussen het montage-principe en dat van het oude vertellen. Niet alleen via de korte zinnetjes en de spreektaal. Wanneer Schierbeek hen vooraf laat gaan door ‘zegt Marcel’ of ‘schrijft Eulalia’ brengt hij er echt vaart in. Schierbeek laat de verschillende lagen die hij in zijn betoog aanboort in elkaar grijpen. Een fascinerend resultaat van knappe integratie.

De verschillen tussen de drie romangedichten zijn simpelweg zo uit te drukken: Weerwerk is het platteland dat weerwerk levert tegen de urbane samenleving, Betrekkingen laat de betrekkingen tussen steden en het platteland zien en Binnenwerk verschuift dit proces in de richting van de reflectie. Zou het dus geen tijd worden voor poëzie, de meest geconcentreerde vorm van reflectie?

Poëzie

Formentera is duidelijk een verzameling poëzie, maar er bestaat een grote mate van verwantschap met de roman-gedichten. De poëzie ligt in het verlengde van de serie korte zinnetjes die daar een poëtisch karakter droegen. Zinnen die typografisch van de rest van het betoog waren gescheiden, zoals ik er hierboven enige heb geciteerd, soms cursief gezet.

De werkelijke continuiteit bestaat in de thematiek: bespiegelingen over het landschap, opgebouwd uit elementaire verschijnselen en voorwerpen. De wind, de zee, het licht, de vis, de bomen, dit alles in diverse combinaties. Ook de vogel met zijn wiekslag keert weer terug. Schierbeek zou Schierbeek niet zijn als dit elementaire landschap ook niet af en toe verbonden zou zijn met de menselijke wezens die uit dit landschap voortkomen: de fietsenmaker, de visser en zelfs één keer de literator die uitspraken over deze wereld heeft gedaan (‘Zeno’).

Het opgeroepen landschap (zeeschap soms) is dat van het eiland Formentera - sommige locale namen geven dat ook aan - maar het is een algemener landschap. Toegespitst: het is een Schierbeek-landschap dat in zijn meest pure vorm rond het eiland Formentera opgeroepen kan worden. Arcadisch is het ook in deze poëzie niet.

Een vergelijkbaar landschap wordt in De tuinen van Suzhou opgeroepen. Weliswaar is de thematische eenheid bepaald door de Chinese tuinen die Schierbeek in 1985 heeft bezocht, met hun harmonie jegens het landschap waarin ze zijn aangelegd. Ook hier zijn er duidelijke verwijzingen naar de - Chinese - realiteit, maar vooral sommige korte gedichten ademen de sfeer van vroeger werk en hadden daaruit evengoed afkomstig kunnen zijn.

Schierbeek heeft zelfs twee gedichten uit Formentera, nog geen twee jaar later, in deze

[p. 420]

nieuwe bundel opgenomen: de walvis en het licht, het slotgedicht, het eerste heeft een andere titel gekregen (geen vis), het laatste is in tweeën geknipt tot twee nieuwe. De oorspronkelijke versie in Formentera luidde:

soms het licht
tegen de zee
soms het zand
tegen het licht
en wij daartussen
stroom en onderstroom
een ontmoeting
op een dwarsligger

De laatste drie regels vormen in De tuinen van Sezhou het eerste, de overige vijf het tweede gedicht. Dat Schierbeek eerder door economie dan door luiheid is gedreven, zien we aan het gedicht dat er nu op volgt:

o de berg
en het gezang
daarboven
en wij
daaronder

Want in de nieuwe - Chinese - context krijgt het oudere materiaal ook direct een andere werking.

De continuïteit met de cyclus is in De tuinen van Sezhou nog sterker dan in de vorige bundel. Regelmatig is er de spreker Li (uit wiens mond het poëtisch materiaal is opgetekend) en één maal is er de spreker Monsieur Guichet, een eenvoudige boer, die reageert op de Chinareis van de dichter. Hiermee verbindt Schierbeek de wereld uit de onderhavige bundel expliciet met het Franse platteland uit de trilogie.

Ook hier reageert Schierbeek op literatuur en net als zijn voorganger Slauerhoff bewerkt hij Chinese poëzie. Maar bij Schierbeek is er toch meer sprake van verwerking. Het gaat immers niet om een eerste kennismaking met het cultuurgoed uit het Oosten en de weerslag daarvan in zijn werk dateert van een veel vroegere datum dan 1986.

De cyclus kent eveneens opmerkingen over Zentuinen en anekdoten over Confucius en Laotse, terwijl Schierbeeks ‘Oosterse’ essays De tuinen van Zen en Een broek voor een oktopus uit de periode 1959-1965 stammen. Mooie staaltjes van Schierbeeks ‘herschrijvingen’ vormden daar de anekdotes over de Zenmeesters, die hij koppelde aan stromingen als Dada en het surrealisme en aan het werk van tijdgenoten als Lucebert en Gysin.

Doch laat ik niet te ver teruggaan en mij eerder op de toekomst richten, want De tuinen van Sezhou wijst al expliciet naar Door het oog van de wind. Zo zijn er de Chinese observaties over de tuinen, bijvoorbeeld de stenen waarin een gat was geboord om het geluid van de wind vrij spel te geven, keren in dit boek terug, evenals de wereld van Formentera. Ook hier een bijna letterlijke herhaling: een gedicht van Salvador Espriu dat in een bewerkte vorm in de laatste poëziebundel staat, zien we als vertaling in het nieuwe roman-gedicht.

Communicatie

Het nieuwe boek heeft dezelfde schijn van losheid die de vorige zo boeiend maakte, maar de toon is ernstiger: ziekte, verval en dood zijn de drie motieven die de sfeer van het boek bepalen.

Ook in Door het oog van de wind is het een eenvoudige buurman die het verhaal in beweging zet: José, bewoner van Formentera. Deze man is een van de vele stemmen (weinig briefschrijvers ditmaal) die Schierbeek aan het woord laat: buren, vrienden, kennissen en niet te vergeten, schrijvers. Een groot deel van hen is ons al vertrouwd uit de cyclus. Dat Door het oog van de wind meer dan de drie romangedichten uit de cyclus op één plaats speelt, heeft misschien te maken met de toestand van de verteller: in het begin van het boek is hij door krukken in zijn bewegingsvrijheid beperkt. Wat dit betreft zijn er echo's van de ziekenhuisgedichten uit Vallen en opstaan.

[p. 421]

In eerste instantie lijken de verhaaltjes van de uiteenlopende verzameling sprekers anekdoten zonder meer, langzamerhand passen ze in het kader van de motieven ziekte en dood en drukken ze een idee over het bestaan uit. Het Schierbeek-idee: de waardigheid van ieder mens die geworteld is in zijn directe omgeving en tegelijkertijd de mogelijkheid van communicatie tussen mensen uit heel verschillende omgevingen, juist omdat zij die waardigheid bezitten.

Een fraai staaltje van minimale, maar effectieve communicatie is dat met een Japanse medereiziger in de trein, die uit een paar zinnetjes van ten hoogste drie woorden bestaat. Dit zijn de fragmenten die vrijwel letterlijk in het interview uit Schierbeek 70 zijn terug te vinden. Het meest ontroerende voorbeeld van communicatie is er paradoxaal genoeg één waarbij de woorden zelfs tekort schieten. De verteller herinnert hoe hij tijdens een reis door China in contact was gekomen met de directeur van een plaatselijk symfonieorkest, ‘ik zonder een woord chinees / en Dr. Weng met vijf woorden engels’. Hij vroeg hem welke muziek het orkest speelt en vervolgens: ‘zong Dr. Weng heel hard / tatata taaa, tatata taaa / de 5de van Beethoven / toen was het ijs gebroken / wij zongen samen te midden van al die duizenden chinezen / Rosamunde van Schuberta en / de kleine Nachtmusik van Mozarta’.

Zoals dit voorbeeld aangeeft, formuleert Schierbeek zijn ideeën nauwelijks expliciet, hij illustreert ze, hij maakt de betrekkingen zichtbaar door zijn collagetechniek. Zo kan het commentaar van de verteller (soms in de derde persoon: ‘de man met de krukken’) overgaan in een uitspraak van één van de stemmen, maar ook in een literair citaat. Het belangrijkste van deze techniek is dat alle hiërarchie verdwijnt: een observatie van José over de betekenis van de zee is even belangrijk als één van de verteller over het epos Ramayana of één van de auteur Octavio Paz over hetzelfde werk. Evenzo als vroeger de prachtige observaties van Marcel over de vogel en de mens niet onderdeden voor die van Merlau-Ponty.

Bij literaire reisgenoten die we uit de drie vorige boeken kenden en in Door het oog van de wind terugkeren, Paz, Merlau-Ponty en Roland Barthes, voegen zich weer nieuwe: Giorgio Manganelli, Oliver Sacks en de Markies de Condorcet. Want Schierbeek is niet alleen een onvermoeibaar schrijver, maar ook een onvermoeibaar lezer. Een lezer die de literatuur niet zozeer bijhoudt, maar zich toeëigent, in zijn werk opneemt. Ook schrijvers worden sprekers bij hem.

Het gebrek aan hiërarchie en de manier waarop Schierbeek de verhalen aan elkaar last (de tekst schuift naar links of naar rechts wanneer er een nieuwe spreker wordt geïntroduceerd) zorgt voor de schijn van losheid. Schijn. De motieven en de ideeën zorgen immers voor de consistentie van het boek en bovendien heeft het een duidelijke cirkelstructuur. ‘ik zit op een stoel / uitzicht op een en de TV / Pilar knipt mijn haar’, lezen we in het begin, ‘ik zit op een stoel / uitzicht op zee / zonder TV / Pilar knipt mijn haar’, aan het slot. Tussen deze twee fragmenten in heeft de verteller zich van zijn krukken ontdaan en is José overleden.

Een van de betekenissen van de titel verwijst volgens het nawoord naar de oorspronkelijke betekenis van het Engelse ‘window’: het oog van de wind, het gat in de muur waardoor wij naar buiten kijken. Niet alleen naar de landschappen - waaraan Schierbeek net als in zijn poëzie prachtige fragmenten kan wijden - maar vooral naar de mensen die ze bevolken. In dit laatste misschien ligt het voornaamste belang van zijn werk.

Zijn oeuvre bezit vanaf Het boek ik uit 1951 een grote consistentie. Die ligt er vooral in dat Schierbeek steeds weer laat zien dat de taal een taal van mensen is. Een ontoereikend communicatiemiddel, dat wel. Tragisch genoeg het enige waarover wij beschikken en tijdens het lezen van Schierbeek koesteren we de illusie dat die communicatie mogelijk is.