Ons Erfdeel. Jaargang 32

[p. 396]

Annie Romein-Verschoor (1895-1978).

[p. 397]

De biografie als probleem: kanttekeningen bij een biografie van Annie Romein
Dr. C. Offringa

C. OFFRINGA
werd geboren in 1926 te Breda. Studeerde Indologie en geschiedenis aan de R.U. Utrecht. Was tot 1987 universitair hoofddocent voor de historiografie en wijsbegeerte van de geschiedenis aan de R.U. Utrecht. Publiceerde diverse artikelen op het gebied van de Nederlandse en Duitse geschiedschrijving en op dat van de geschiedenis van de geneeskunde.
Adres: Karel Doormanlaan 204, NL-3572 NX Utrecht

Is de biografie een vorm van wetenschappelijke geschiedschrijving of kan zij bogen op een eigen status? Wanneer men deze vraag anders formuleert, blijkt zij van meer dan theoretische interesse te zijn: Moet een biografie bij voorkeur door een vakhistoricus geschreven worden of is zij een terrein waarop de vrijgevochten liefhebber, minder gehinderd door een aangeleerde discipline dan de vakhistoricus, zijn inlevingsvermogen en litteraire scheppingsdrift kan uitleven? De historicus loopt het risico dat, wanneer hij zich aan een biografie waagt, hij zo behoedzaam tewerk gaat, dat het resultaat meer het karakter heeft van een onderzoeksverslag dan dat het de boeiende weergave van een leven is. De biograaf die - m.i. terecht - zich niet binnen een bepaalde discipline laat opsluiten, heeft meer vrijheid. Maar hij is geen vrijbuiter. Hij mag de grens tussen biografie en vie romancée niet overschrijden. Ook dient hij de regels van het historisch onderzoek in acht te nemen: hij moet zijn bronnen zorgvuldig kiezen en op hun waarde schatten; en hij moet over een gecultiveerd historisch besef beschikken. Wat dit laatste betreft: de biograaf moet zijn figuur zodanig in diens eigen tijd situeren dat we inzicht krijgen in de waarden en normen, ideeën, sociale en andere factoren, welke diens leven hebben bepaald. De biograaf heeft het in een ander opzicht zelfs moeilijker dan de geschiedschrijver. Heeft deze als hij structuur wil brengen in het beeld dat hij van een bepaalde periode wil geven, houvast aan wetenschappelijk vastgestelde tendenties en tradities, die hem kunnen helpen bij het bepalen van de onderlinge relatie van de voor zijn onderzoek relevante factoren, de biograaf begint zijn arbeid binnen de grenzen van een vrij formeel curriculum vitae. Met schrijftalent en mensenkennis kan hij dit vervolgens omtoveren tot een levensbeschrijving die informatief, ja zelfs boeiend kan zijn, maar de wetenschappelijke biograaf niet bevredigt. Deze wil weten: ‘What makes him tick?’: hij wil niet slechts beschrijven, maar ook verklaren. Dat brengt hem op andermans terrein: psychologie, sociologie, politiek enz. Hij weegt voortdurend af welke factoren het leven van zijn figuur bepaald hebben: historische factoren (zie hierboven), diens persoonlijkheid, sociale bindingen, levens- en wereldbeschouwing, ingrijpende (traumatische) ervaringen e.d. Dit afwegingsproces is des te lastiger, omdat de biograaf steeds weer gekweld wordt door de vraag: Valt hier wel een voor iedereen bevredigende verklaring te geven? Moet ik me niet beperken tot een beschrijving of een interpretatie van een (betrekkelijk) autonome wilsdaad?

[p. 398]

De Britten situeren de biografie tussen geschiedschrijving en romankunst. Alle drie zijn ze ingebed in een grote litteraire traditie. Ook zijn alle drie vormen van kennis. Oók de roman, die - zeker in de 19e eeuw - een, vaak hoogstpersoonlijke, visie geeft op mens en samenleving. Deze situatie en het bestaan van een elite die nauwelijks een onderscheid maakte tussen private en public life droegen sterk bij tot de bloei van zowel historiography als biography. In Nederland was de biografie tot voor kort nauwelijks existent. Hier geen grote romantraditie, hier geen elite die zichzelf identiek achtte met de staat. De Nederlandse burger trok een scherpe grens tussen privé en openbaar leven en moest niets van pottekijkers hebben. De tijden zijn echter veranderd: ook de particuliere archieven zijn niet meer taboe. De biograaf wordt door informanten niet meer als een onbescheiden bemoeial beschouwd maar als een interessante gesprekspartner. De woekering van het fenomeen interview mag in dit verband ook niet onvermeld blijven. Ook de historici vinden de biografische aspecten van hun métier weer de moeite waard, al domineert nog steeds een meer structurele benadering van het verleden.

In dit klimaat zijn de laatste tijd biografieën verschenen van Nederlandse schrijvers, politici en historici. Eind 1988 verwierf de neerlandica Angenies Brandenburg op grond van een biografie van Annie Romein-Verschoor (1895-1978) in Utrecht de doctorstitel. Het boek heeft grote kwaliteiten. Het is zorgvuldig gedocumenteerd, het is boeiend - soms zelfs met een zekere artistieke bevlogenheid - geschreven, en het getuigt van visie. De schrijfster heeft het vertrouwen gewonnen van naaste familieleden en vrienden van Annie Romein en heeft dat vertrouwen niet beschaamd. Ofschoon zij niet schroomt om op delicate, soms pijnlijke zaken in te gaan, wordt haar nieuwsgierigheid nooit onkies.

Wie was Annie Romein? Natuurlijk: de vrouw van Jan Romein, de omstreden historicus. Ik durf dit antwoord te geven, omdat Angenies Brandenburg zelf deze huwelijksrelatie - terecht - zo centraal stelt. Het boek gaat over een huwelijk dat als intellectuele symbiose perfect was maar als erotische band zeer problematisch. Angenies Brandenburg benadert dit hoofdthema vanuit een pragmatisch feministisch standpunt. Zij laat zien hoe Annie Romein binnen dit huwelijk domineert én dienstbaar is, maar ook hoe zij, nadat zij door de publikatie van De Lage Landen bij de zee en Erflaters van onze beschaving naam gemaakt had als co-auteur naast haar man, zich steeds meer een eigen plaats in het Nederlandse culturele leven verwerft. Zij leverde litteraire kritiek, promoveerde op een litterair-sociologisch onderzoek naar Nederlandse schrijfsters na 1880, schreef een historische roman, en ging na 1945 vanuit een op haar eigen situatie en wensen (de combinatie huwelijk, moederschap, werk) toegesneden feminisme over man, vrouw, jeugd en ouderdom schrijven. Annies huwelijk en Annies feminisme, en die met elkaar in verband gebracht: dat zijn de twee themata die het boek beheersen.

De biograaf moet een consistent en overtuigend beeld creëren met ingrediënten wier onderlinge relatie en gewicht zelden nauwkeurig bepaald kunnen worden. Hij loopt dan ook twee gevaren: hij matigt zich de vrijheid van de romanschrijver aan door zijn fantasie de vrije teugel te laten; hij geeft aan één factor een doorslaggevende betekenis. Wat dit laatste betreft: na Marx en Freud dienen zich klasse-positie en psychische traumata als verklaring ‘in laatste instantie’ aan. Is mevrouw Brandenburg aan deze gevaren ontsnapt? Haar tekst laat zich soms lezen als een monologue intérieur van Annie zelf. Ze betreedt (in het deel Noten en commentaren) zelfs het terrein van de historische roman, waar zij een gefantaseerd verslag geeft van een bezoek op zondag

[p. 399]

15 maart 1936 van Menno Ter Braak aan het echtpaar Romein. Het boek leest inderdaad als een roman. Maar al neemt de schrijfster de vrijheid die een biograaf is toegestaan maar een historicus ontzegd, zij houdt zich aan de regels van het genre. Misschien hebben puriteinse vakgenoten op dit punt kritiek, ik heb dat niet. Daarentegen verwijt ik Angenies Brandenburg wel methodologische eenzijdigheid. Zij maakt duidelijk dat Annie blijvend getraumatiseerd is door de manisch-depressiviteit van haar moeder, wier godsdienstige en erotische obsessies in afschuwelijke scènes tot uitbarsting kwamen. Dit trauma verklaart inderdaad veel, bijvoorbeeld haar voor haar huwelijk zo funeste geremdheid in sexualibus en in verband daarmee haar onvermogen om bepaalde aspecten van de moderne litteratuur onbevangen te beoordelen. Mijn bezwaar is echter dat voor Angenies Brandenburg dit trauma ‘in laatste instantie’ antwoord geeft op de vraag: ‘What made Annie tick?’ Dit trauma wordt gehanteerd als de sleutel die op alle sloten past! Des te curieuzer dat zij in inlevingsvermogen tekort schiet waar zij Annie verwijt dat die in haar memoires haar moeder te zwart afschildert. Zij vaart hier kennelijk op het kompas van informanten als Annies veel jongere zuster Nettie. Maar het was Annie die getraumatiseerd was - en wier blik daardoor vertroebeld was -, niet Nettie!, ofschoon die nog als 78-jarige vrouw nachtmerries kreeg van de ellende thuis. Ik stip dit ook aan omdat Angenies Brandenburg hier in historisch-methodisch opzicht van een zekere naïeviteit blijk geeft. Orale bronnen vergen een specifieke benadering. De informant geeft per definitie zijn mening van nu. Die mening is gekleurd door - letterlijk - wijsheid achteraf, en in dit geval - naar ik het zo aanvoel - ook door een vleugje ressentiment jegens de zuster die zo moeilijk en vooral zo anders was. Sociale en politieke factoren, de macht van een wereldbeschouwing: dat alles wordt terloops aangeroerd, maar de belangstelling van de schrijfster ligt elders. Zo gaat zij niet in op de godsdienstige achtergrond van de familie. Was deze Nederlands-hervormd uit traditie? Dat heeft Annie dan niet bevredigd: als scholier en student verdiepte zij zich in religie, wijsbegeerte, occultisme, volgde een bijbelkring en was zelfs korte tijd lid van de fameuze NCSV (Ned. Chr. Studenten Vereniging). Haar bekering tot het communisme vergde tijd maar dan is zij ook fanatieker dan Jan. Wat het communisme als idee voor Annie betekend heeft zouden Annies ongesigneerde bijdragen aan de partijkrant De Tribune kunnen leren, waarvan haar man hoofdredacteur was. De neerlandica Angenies Brandenburg heeft hier verstek laten gaan. Ze heeft niet getracht door stijlkritiek die bijdragen te identificeren.

In de oorlogsjaren en daarna werd de emotionele band tussen Jan en Annie niet losser; wel trad Annie steeds meer, los van Jan, als publicist naar buiten. Zij schrijft dan vooral over gezin, jeugd en ouderdom. Ofschoon Angenies Brandenburg uitvoerig informeert over Annies visie op de positie van de vrouw, geeft ze geen coherent beeld van Annies feminisme. Wel laat zij zien hoezeer dit feminisme uit geijkte waarden voortsproot. Het weerspiegelde het ideaal dat zij in de praktijk had nagestreeft: de combinatie van huwelijk en moederschap met een zelfstandige maatschappelijke positie. Desniettemin accepteerden ook de jonge, meer militante feministen haar zoals zij was.

Ook waar een sociaal-historische benadering een breder perspectief had kunnen openen, grijpt Angenies Brandenburg naar een psychologische verklaring. Annies elitair individualisme kwalificeert zij als standsbesef. Dit standsbesef zou een reactie zijn op dat van haar moeder. Vader Verschoor had niet de traditionele opleiding tot marine-officier genoten maar was op latere leeftijd als ‘machinist’ tot officier gepromoveerd. Hij werd gepensio-

[p. 400]

neerd als schout bij nacht b.d. Moeder Verschoor had de onderwijzersakte. Het gezin Verschoor is een schoolvoorbeeld van hoe de kleine burgerij in de jaren 1890 en daarna hogerop kon komen: via onderwijs, ambtelijke functies en de koloniën. Het past allemaal naadloos in het beeld van de emancipatiestrijd van ‘de kleine luyden’ die in de jaren 1880/1890 op gang kwam. Dochter Annie deed de volgende stap: zij ging studeren en maakte zich de culturele verworvenheden van de gevestigde burgerij meester. Dit verklaart ook Annies waardenconservatisme. Men doet niet makkelijk afstand van wat men met moeite heeft verworven en niet is komen aanwaaien. Evenals zoveel andere socialistische intellectuelen wilde zij ‘de arbeiders’ ook laten delen in het culturele erfgoed. Angenies Brandenburg vertelt hoe zij ook wat dit betreft de daad bij het woord voegde. Van standsbesef als sociaal snobisme is mij niets gebleken; een intellectueel superioriteitsbesef lijkt me echter in haar geval zo goed als onvermijdelijk.

Tot slot dit: Het boek gaat uiteraard ook over echtgenoot Jan Romein. Na lezing ervan vraag ik me nu af of zijn communisme misschien niet mede een vorm van intellectueel dandyisme was. Toch heeft het het beeld dat ik van hem had niet echt gewijzigd, wel wat verduidelijkt. Zijn egoïsme blijkt adembenemend, zijn ijdelheid minder leuk dan die van zijn rivaal Pieter Geyl, want minder onverbloemd. Zijn ‘doperse’ afkeer van harde confrontaties ontaardde soms in onoprechtheid. Annie Romein beweert in haar memoires dat zij en Jan in 1927 uit de CPH werden gezet; Theun de Vries, een huisvriend van de Romeins, meende dat zij pas in 1938 geroyeerd werden. Angenies Brandenburg geeft de oplossing: beide jaartallen kloppen; in 1930 werden zij weer lid, maar nu onder een schuilnaam. Ondanks genoemde bezwaren heb ik geen behoefte aan een andere biografie van Annie Romein. Mevrouw Brandenburg heeft een waardevol boek geschreven. Wel zou mij een fraaie studie waarin de geschriften van Annie Romein geanalyseerd en haar ideeënwereld gereconstrueerd worden, welkom zijn.

angenies brandenburg, Annie Romein-Verschoor 1895-1978 (deel I: Leven en werk, 494 p.; deel II: Noten en commentaren, 223 p.), Open Domein, nr. 16, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1988.