Ons Erfdeel. Jaargang 32

Vlaamse Beweging

De Brusselse taaltoestanden

Sedert 1978 heeft het ‘Centrum voor Interdisciplinair Onderzoek naar de Brusselse Taaltoestanden’ niet minder dan 10 delen gepubliceerd over de taaltoestanden te Brussel. Dit studiecentrum, opgericht binnen de Vrije Universiteit Brussel door Prof. Dr. E. Witte, brengt niet alleen studies van historici, filologen en politicologen maar eveneens van sociologen, economen en demografen. Vanuit diverse invalshoeken wordt de Brusselse problematiek benaderd en dit heeft geleid tot heel wat vernieuwende inzichten.

Onlangs verscheen in deze reeks een bewerking van het proefschrift van M. de Metsenaere onder de titel Taalmuur = sociale muur?. Negentiendeeeuwse taalverhoudingen te Brussel als resultaat van geodemografische en sociale processen.. Bij de lectuur blijkt dat dit werk hoofdzakelijk bestaat uit een hele reeks analyses van de talentelling die in 1842 te Brussel werd gehouden. Brussel was op dat ogenblik al twaalf jaar de hoofdstad van een staat die, in de ogen van zijn stichters, enkel Fransééntalig kon zijn. Gelet op de latere taalkundige evolutie en de huidige toestanden werd algemeen verondersteld dat sedert 1830 de verfransing krachtig om zich heen had gegrepen in deze stad aan de Zenne.

Uit het onderzoek van De Metsenaere kan echter worden afgeleid, dat de taalverhoudingen lange tijd vrij stabiel zijn gebleven. Het zou tot het einde van de negentiende eeuw en zelfs het begin van de twintigste eeuw duren eer de verfransing doorstootte naar de bredere lagen van de Brusselse bevolking. Toen in 1880 in zeven stadsscholen een enquête werd gehouden, bleek dat 80% van de leerlingen thuis nog Nederlands (dialect) sprak. Omstreeks 1880 drongen de progressief liberalen aan op onderwijs, ook voor de arbeiderskinderen. (Op nationaal niveau zou dit pas gebeuren door de schoolwet van 1914). Dit leidde tot een ‘transmutatiestelsel’ waarbij de moedertaal geleidelijk verdrongen werd door het Frans. Dit systeem, uitgewerkt onder Charles Buls - in wie sommigen merkwaardig genoeg nog steeds een groot flamingant zien - heeft geleid tot een snelle verfransing niet alleen van de autochtone bevolking, maar ook van de duizenden die zich vanuit het Nederlandse taalgebied in Brussel kwamen vestigen. De resultaten van dit ‘Buls-systeem’, door Dr. Van Velthoven bestempeld als een ‘Vlaamsvernederend onderwijsstelsel’, bleken in 1913. Toen sprak nog slechts 56% van de Brusselse kinderen thuis Nederlands...

Al heeft het onderwijs een belangrijke rol gespeeld bij de verfransing van Brussel, toch werd dit fenomeen volgens De Metsenaere ook door andere factoren bevorderd. In tegenstelling tot andere steden die een vrij belangrijke industrialisering hebben gekend (Gent bv.) vond men te Brussel voornamelijk kleinschalige bedrijven, waar heel wat hooggeschoolde arbeiders werkzaam waren (drukkerijen, luxenijverheden, enz.). De hoofdstad

[p. 298]

kende slechts een relatief kleine arbeidersklasse. In het bank- en zakenwezen en in de staatsadministratie daarentegen werkte heel wat kantoorpersoneel. Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat deze ‘labour aristocracy’ geprobeerd heeft zich af te zetten tegen ‘lagere’ maatschappelijke groepen en aansluiting zocht bij de hogere burgerij, die in Brussel (net als elders in het Nederlandse taalgebied) het Frans hanteerde.

Aan de hand van een gedetailleerd onderzoek naar het taalprofiel van straten en buurten waar de immigranten zich vestigden en naar de streek van waar zij afkomstig waren, wordt gezocht naar mogelijke verfransingsmechanismen.

Vastgesteld wordt dat vele kleinburgers die zich vanuit het Nederlandse taalgebied in Brussel kwamen vestigen niet zelden de betere francofone buurten opzochten. Deze immigranten wensten zich te distantiëren van de autochtone bevolking (de Brusselaars) die, net als zij, een Nederlands dialect spraken. Het autochtoon zijn stond toen immers (en De Metsenaere stelt dit meermaals zeer nadrukkelijk) synoniem voor armoede. Vaak besteedden de Vlaamse kleinburgers een onevenredig groot deel van hun inkomen aan het huren van een ‘geschikte woning’ om op die manier hun stand op te houden. Voor dergelijke immigranten, die bovendien niet zelden als personeel werkzaam waren in de zakenwereld, de financiële sector of in de te Brussel gevestigde staatsadministratie (allemaal sectoren waar het Frans de voertaal was) leek het overschakelen naar het Frans allicht een geschikt middel om hun status te verhogen. Deze vorm van verfransing schijnt echter op de autochtone Brusselaars en de geïmmigreerde arbeiders lange tijd minder greep gehad te hebben dan vaak werd verondersteld.

Grote veranderingen, zowel op taalkundig als op sociaal gebied, kwamen er volgens De Metsenaere pas toen meer kinderen naar school gingen en toen grootscheepse urbaniseringswerkzaamheden heel wat autochtonen (d.w.z. vooral Nederlandstaligen) uit hun buurten verjoegen. Dit was ondermeer het geval bij het overwelven van de Zenne (1867-1871). Dat dit soort grootschalige ingrepen in het stadspatroon een diepgaande invloed hebben uitgeoefend op de taalverhoudingen lijkt een aanvaardbare veronderstelling. Uitsluitsel op dit punt vergt echter nader onderzoek.

In haar studie hecht De Metsenaere zeer veel belang aan de geografische herkomst van de mensen die zich in Brussel vestigden. Toch lijkt voorzichtigheid in dit verband geboden. Dat een immigrant afkomstig is uit het Nederlandse taalgebied betekent immers niet automatisch dat hij Nederlandstalig was. Het is inderdaad voldoende bekend dat vooral in Vlaanderen (d.w.z. de huidige provincies Oost- en West-Vlaanderen) het Frans reeds tijdens de middeleeuwen groot aanzien genoot bij de gegoede burgerij, terwijl dit in Brabant (en dus ook in Brussel) pas later het geval zou zijn.

Persoonlijk zouden wij ook voorzichtig zijn met het extrapoleren van de resultaten van de talentelling van 1842 (die volgens De Metsenaere op zich reeds niet helemaal betrouwbaar was) naar latere decennia.

Het is duidelijk dat de auteur een hele reeks gedetailleerde analyses heeft uitgevoerd op het door haar bestudeerde bronnenmateriaal (de talentelling van 1842 en gegevens uit de bevolkingsregisters). Voor het hier gepresteerde kan men niets dan bewondering hebben. Toch vrezen wij dat dit sterk analytische karakter ook minder gunstige neveneffecten heeft gehad. De lezer mist in dit geheel inderdaad de synthese waarin de grote krachtlijnen van de ontwikkeling duidelijk naar voren komen. Ook de antwoorden op de vraagstellingen konden helderder en bevattelijker worden geformuleerd. De gehanteerde termen en

[p. 299]

begrippen behoeven eveneens nadere toelichting. Dit geldt niet alleen voor het sociologische en linguïstische jargon maar ook voor andere benamingen, zoals de diverse secties waarin de stad Brussel destijds was onderverdeeld. Wij vrezen dat heel wat lezers weinig boodschap hebben aan het feit dat sectie nummer zoveel overwegend bewoond werd door rijkere burgers. Het had veel duidelijker geweest als bij elke sectie telkens een korte omschrijving van de ligging was gegeven. De hier geformuleerde opmerkingen doen evenwel geen afbreuk aan het feit dat deze studie nieuwe inzichten verschaft in de taaltoestanden te Brussel anno 1842.

Deel 10 van ‘Taal en Sociale Integratie’ draagt als titel Vereniging en identiteit. De opbouw van een Nederlandstalig sociaal-cultureel netwerk te Brussel (1960-1986). Sabine Parmentier geeft hierin een beeld van het Nederlandstalige verenigingsleven te Brussel en probeert daarbij inzicht te geven in het complexe geheel van sociaal-culturele structuren. Volgens de auteur kende het verenigingsleven tussen 1960 en 1985 een grote dynamiek en een explosieve groei. Er wordt, naar onze mening zeer terecht, op gewezen, dat de totale onderdrukking en de ver doorgevoerde verfransing na 1970 plaats heeft geruimd voor een groeiend Nederlandstalig zelfbewustzijn. Dit was niet alleen het gevolg van de structurele opbouw van het Nederlandstalige verenigingsleven maar ook van andere factoren, zoals de economische bloei in Vlaanderen en de daarmee gepaard gaande statusverhoging van het Nederlands.

Een ander belangrijk kenmerk van het verenigingsleven in de periode na 1970 is de tendens tot overkoepeling en professionalisering, waarbij vooral de N.C.C. een belangrijke rol heeft gespeeld. In haar studie besteedt Parmentier heel wat aandacht aan deze instelling die, hoewel de C.V.P. er een dominante positie bekleedt, toch blijk geeft van een relatieve verdraagzaamheid (o.m. via de pluralistische samenstelling van de diverse werkgroepen). De minderheidspositie van de Nederlandstaligen te Brussel heeft hier geleid tot een constructieve samenwerking over ideologische en filosofische grenzen heen.

S. Parmentier is erin geslaagd op een bevattelijke en heldere wijze een overzicht te brengen van de complexe structuren van het Nederlandstalige verenigingsleven te Brussel. Om die reden is haar studie een ‘must’ voor al wie hierover geïnformeerd wil zijn.

P. De Ridder.