Ons Erfdeel. Jaargang 32

Als de dood voor de liefde

Heeft de lezer te veel de neiging om naar modellen te zoeken als een criticus een roman schrijft? In elk geval heb ik dat gevoel bij de bekende recensent Koen Vermeiren (Antwerpen, ^o1953), die in 1986 zijn proefschrift publiceerde over Willem Frederik Hermans en Ludwig Wittgenstein, in 1983 als romancier debuteerde met een minder goeie ‘Claude van de Berge’, De kus van Selena, en daar in 1988 nog een minder goeie ‘Paul de Wispelaere’ aan toevoegde: De vrolijke eenzaamheid. Deze laatste roman kan bovendien in filosofisch opzicht beschouwd worden als een herkauwen van Wittgenstein en Nietzsche.

De opvattingen van laatstgenoemde liggen ook ten grondslag aan het denken van Willy Roggeman, maar in diens Opus Finitum worden het nihil en de absurditeit van het bestaan opgeheven in momenten van vormtranscendentie, in het rotsvaste geloof in de scheppende kracht van de mens. Trouwens, ook Nietzsche zelf zag de kunst als ‘die eigentliche Aufgabe des Lebens, als dessen metaphysische Taigkeit’. Bij Koen Vermeiren is echter het schrijven zelf ook niet bestand tegen de allesvernietigende gevoelens van wrevel, ergernis en wraak waarmee De vrolijke eenzaamheid geschreven werd. Met de niets ontziende haat die zo typisch is voor de ontgoochelde idealist, moeten achtereenvolgens

Koen Vermeiren (^o1953).

vriendschap, liefde, de zin van het bestaan en ten slotte het schrijven zelf eraan geloven. Hij wil wraak nemen op zijn vroegere naïviteit en de lezer vooral waarschuwen niet in de val van het ‘mythisch denken’ te trappen. Hierbij past een dubbel commentaar. Ten eerste blijkt duidelijk dat Vermeiren van zijn voorbeeld De Wispelaere slechts een paar erg in het oog springende elementen heeft overgenomen: de labyrintische structuur, de diverse tekstsoorten, het dossiertje over zijn geboortejaar, de lectuurverwijzingen, de reflectie op het autobiografische schrijven, enz. Maar de kern van de zaak ligt bij De Wispelaere anders: die gelooft juist wel in het scheppen van een persoonlijke mythe, een paradijselijke taal-tuin, als verzet tegen de wereld. Het spanningsveld tussen tuin en wereld maakt zijn werk zo interessant. Hij voert een groots en meeslepend gevecht tegen de rampzalige geschiedenis van de mens, tegen de alles opslijtende tijd, tegen de dood... met behulp van de mythische werking van de taal. Zelfbedrog, zegt Vermeiren: ‘geen enkele mythe blijkt bestand tegen een koele, doorgedreven analyse’. Het geloven in liefde, vriendschap, een zin voor het bestaan... wijst z.i. op een onvolkomen ontwikkeling van het menselijke denken. En hier kom ik tot mijn tweede commentaar. Henri Bergson beschouwt de ratio als een fase op de weg naar de intuïtie: de evolutie van het rationele naar het intuïtieve

[p. 273]

denken is de evolutie van de homo faber naar de homo sapiens. Liefde en mystiek, waar Vermeiren het vaak met grote verachting over heeft, bestaan bij de gratie van intuïtieve ervaringen, of bestaan helemaal niet. Men kan zich niet naar een vrouw, naar de kunst, naar een zin voor het leven toe redeneren. Dat leidt inderdaad naar de hel van een gruwelijk solipsisme en schrijnende wanhoop. Die eenzaamheid, dat grondeloze pessimisme ‘vrolijk’ te noemen, dàt is het echte zelfbedrog; hier is in feite iemand aan het woord die bezeten is van de dood, bang is om genegenheid te tonen en haatgevoelens krijgt als hij liefde ziet. Die angst en haat worden dan gekanaliseerd in allerlei ‘rationele’ redeneringen, in feite vaak sofismen, die de lezer duidelijk moeten maken dat niets maar dan ook niets zin heeft, ook niet het boek dat hij aan het lezen is. De afbraak voltrekt zich in drie fasen. Fase één: de belevenissen van de nog naïeve Kurt, die in allerlei religies en liefdes op zoektocht gaat naar de betekenis van zijn bestaan; fase twee: de schrijvende Kurt, die al de idealen uit zijn leven wegschrijft, maar nog in het schrijven zelf blijft geloven; fase drie: de alwetende commentator, die ook dàt geloof naïef vindt. Het moet me van het hart dat ik bij die destructie vaak de indruk had dat Vermeiren plaats neemt in de Salut-en-Merci-afdeling van de Vlaamse roman, getuigde de ommezwaai van een esoterische mystiek naar een strijdend nihilisme; het wrokkig en wrevelig ageren tegen religieuze opvattingen als b.v. de scheiding tussen aards bestaan en ‘hiernamaals’, het dualisme tussen lichaam en geest, enz. Welke moderne theoloog houdt die stellingen nog staande? De rationalist Vermeiren heeft ook geen oog voor de toenadering tussen wetenschap (micro- en astrofysica) en filosofie. Ik bedoel: de geïnformeerde lezer blijft onbevredigd achter, of erger nog, haalt de schouders op. De vrolijke eenzaamheid is een roman die zichzelf opheft, en dus eigenlijk niet bestaat. Ik wil met een positief bedoelde zin eindigen: Vermeiren moet bedenken dat Vlaanderen slechte romanciers te veel, en goede critici te weinig heeft.

Hugo Bousset

koen vermeiren, De vrolijke eenzaamheid, Manteau, Antwerpen / Amsterdam, 1988, 231 p.