Ons Erfdeel. Jaargang 32

Hedendaagse Confessiones

‘Ich denke jetzt an manches, was ich liebte; Namen and Personen wechselten and ich will nicht behaupten, dass wirklich ihre Naturen immer tiefer and schöner geworden wären; wohl aber ist wahr, dass jede dieser ähnlichen Stimmungen für mich einen Fortschritt bedeutet, and dass es dem Geist unerträglich ist, diesselben Stufen, die er durchschritt, noch einmal zu durchschreiten; immer mehr in Tiefe and Höhe will er sich breiten.’ Zo schreef Friedrich Nietzsche in een autobiografische aantekening van 1864 die over zijn ‘stemmingen’ handelde, de ‘wundersame Wechsel einer stürmischen Seele’, en waarin hij naar het slot toe noteerde: ‘...ich bin in diesem Augenblick nicht mehr so gestimmt, wie ich es beim Beginn des Schreibens was’. ‘Stemming’ is een rimantisch woord, emotioneel geladen en subjectief gekleurd, en wie het zo lyrisch in de mond neemt als Nietzsche deed, kan gemakkelijk als romanticus bestempeld worden. Geldt dat ook voor Frans Denissen (^o1947), de bekende vertaler van hoofdzakelijk Franse en Italiaanse literatuur, die in 1987 als romancier debuteerde met De belijdenissen van J.B. Hemelryckx? In ieder geval is het zo dat hij zijn roman begint met een verwijzing naar de wisselende stemmingen van het hoofdpersonage dat probeert zijn gemoedsgesteldheid in doeltreffende bewoordingen en definities te vatten. Spleen, mal du siècle, taedium en Weltschmerz zijn de literaire pendanten van wat hij onder ‘landerigheid’ verstaat, een onuitsprekelijk, haast niet te achterhalen gevoel van onvrede met zijn eigen existentiële situatie. Zoals de letterkundige termen ontegenzeglijk romantisch klinken, zo vormt ook die onvrede met het hic et nunc de essentie van de romantiek. Als kunststroming en tevens als levensbeschouwing weerpiegelt de romantiek een diepe drang om aan de realiteit te ontsnappen omdat die niet beantwoordt aan het ideaal. De romanticus zoekt zijn toevlucht in de droom, de verbeelding, de roes, allerlei extatische toestanden en, waarom niet, ook in de ironie. Immers, door de eigen gevoeligheid en kwetsbaarheid ironisch te benaderen, wordt een andere vluchtroute uitgestippeld en de ernst van de situatie wordt weliswaar gerelativeerd, maar zeker niet genegeerd. Om nogmaals Nietzsche te citeren: het is de ‘Umwertung aller Werte’ zoals hij in Der Antichrist schreef.

Die ironie is een van de wapens waarmee J.B. Hemelryckx de werkelijkheid te lijf wil gaan. Maar dat is niet zijn enige vlucht:

Frans Denissen (^o1947).

de woorden van Augustinus indachtig, dat een bekennend hart het dichtst bij Gods oor is, trekt hij zich terug in een abdij om er zich over zijn leven te bezinnen en, vooral, het resultaat van die geestelijke zoektocht aan het papier toe te vertrouwen. ‘Slechts een belijdenis kon hem tot het inzicht brengen hoe verkeerd het pad wel was dat hij genomen had: zien waar hij vandaan kwam om te weten waar hij heen ging’ (p. 15). Daarmee begint hij aan een reconstructie van zijn nog jong verleden; hij is vijfendertig jaar, ‘gelukkig getrouwd’ met een vrouw van wie hij zich toch tijdelijk wil distantiëren, en heeft een dochter van tien. Het puzzelwerk dat die reconstructie inhoudt, staat in schril contrast tot de uiterlijke rust van de kloostercel die zijn rusteloosheid paradoxaal genoeg nog aanscherpt. De essentie van die rusteloosheid is vrij eenvoudig te achterhalen: het is het raadsel van het schrijverschap. Jan Baptist Hemelryckx is immers vertaler om den brode, maar tracht al jaren inspiratie en vakmanschap op te doen om zelf iets creatiefs voort te brengen. Als in een vicieuze cirkel staat dat schrijverschap in nauw verband met zijn eigen leven en liefdes, want de vrouwen blijken een voorname rol te hebben gespeeld in zijn nochtans niet echt avontuurlijk bestaan. In de reconstructie zijn zij dominerend aanwezig en interfereren zij voortdurend met de andere gebeurtenissen. Het verhaal van al die men-

[p. 268]

sen en van de gebeurtenissen die hem hebben ingewijd in de duistere krachten van het bestaan, wordt zo het verhaal van een beginnend schrijverschap. Want wat blijkt? Als hij al bijna veertien dagen in zijn cel verblijft, heeft hij eindelijk zijn boek klaar. ‘Zijn geestelijke crisis was nog even groot als op de dag van aankomst. Maar voor het eerst in zijn leven waren, dag na dag, de witte bladen die voor hem lagen volgelopen met woorden’ (pp. 136-137). Voor de lezer is het dan duidelijk dat de twaalf hoofdstukken van de roman de neerslag vormen van ongeveer evenzoveel dagen vrijwillige ballingschap. Ieder hoofdstuk beantwoordt aan een bepaald stadium van de zoektocht, een beproefd procédé dat niet zonder succes is toegepast: het beroep, het belang van de literatuur, de vrouwen, de dood, de seksualiteit, de politieke ervaringen, de herinnering aan een jonggestorven broer. Over de jeugd opvallend weinig: dat soort literatuur, waarin een ongelukkig verleden breeduit wordt beschreven, krijgt trouwens een veeg uit de pan (p. 43). Denissen heeft die hoofdstukken zorgvuldig opgebouwd en als de herinneringen al eens over elkaar dreigen te struikelen, dan wordt dat gelukkig ironisch opgelost. Het verhaal is netjes afgewerkt, geschreven in een precieze taal die verraadt dat de auteur gewoon is naar de juiste nuances te zoeken. En daar hebben wij vaak behoefte aan.

Paul van Aken

frans denissen, De belijdenissen van J.B. Hemelryckx, Bert Bakker, Amsterdam, 1987, 137 p.