Ons Erfdeel. Jaargang 32

[p. 245]

De mythe van het taalverval
J.M. van der Horst

J.M. VAN DER HORST
is geboren in 1949 te Leiden. Studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit te Leiden. Is universitair docent aan het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam, docent taalkunde aan de Hogeschool Holland (Diemen) en Rijksarchiefschool (Den Haag); promoveerde in 1986 op ‘Historische grammatica en taaltekens’. Publiceerde ‘Kleine Middelnederlandse syntaxis’, (1981), ‘Jan Klaassen op herhaling. Een andere kijk op grammatica’ (samen met E.A. Binnerts, 1984), ‘Korte geschiedenis van de Nederlandse taal’ (1989). Is vaste medewerker aan het NOS-radioprogramma ‘Wat een taal’ en verzorgt een wekelijkse column over taal in het ‘Leids Dagblad’.
Adres: Witte Rozenstraat 36, NL-2311 XW Leiden

Ooit dacht men dat de aarde plat was. Er is ook lang gedacht dat alle talen van de wereld in Babel ontstaan zijn. En dat heksen op een bezemsteel kunnen vliegen.

Tegenwoordig vinden deze opvattingen weinig aanhang meer. Hoe is dat zo gekomen?

Dat is te danken aan wetenschappelijk onderzoek. De wetenschap heeft bewezen, of althans aannemelijk gemaakt, dat onze aarde niet plat is, dat de meeste bekende talen niet in Babel ontstaan zijn en dat zelfs heksen niet op bezemstelen kunnen vliegen. Vervolgens heeft de wetenschap haar bevindingen publiek gemaakt. Zo komt het dat tegenwoordig ook mensen die nimmer de vorm van de aarde onderzocht hebben, toch denken dat de aarde min of meer bolvormig is. Ze hebben zich laten overtuigen door hen die het wel onderzocht hebben. Dat is heel verstandig.

Het is niet zonder slag of stoot gegaan. Er is ook een tijd geweest dat de wetenschap al vertelde over een bolvormige aarde maar het publiek het nog niet kon geloven. Men hield nog een hele poos vast aan de oude en onjuiste opvatting en verketterde ondertussen de wetenschappelijke nieuwlichters die er anders over dachten. Toen de hekskundigen de bezemstelentheorie hadden prijsgegeven, werden zij lange tijd uitgescholden voor godloochenaar. Het kan dus wel even duren voordat een beter inzicht algemeen aanvaard is.

De taalwetenschap is een betrekkelijk jonge wetenschap, vergeleken bij de natuurkunde, de theologie en de heksenkunde. Het talenonderzoek heeft veel wetenswaardigs opgeleverd. Ondermeer dat allerlei gangbare opvattingen over taal niet kloppen. Taalkundigen vertellen en schrijven daarover voor een breed publiek maar een meerderheid wil er nog niet aan. De denkbeelden over taal van de meeste mensen verhouden zich tot de wetenschappelijke uitkomsten als het heksengeloof, de Babelmythe en de platte aarde tot de wetenschappelijke opvattingen daaromtrent. Geen wonder dat menige taalkundige buiten de kring der vakgenoten weinig waardering oogst. Zo denken veel mensen nog steeds

◾	dat er ergens een norm bestaat voor goed of fout taalgebruik;
◾	dat onze taal steeds slechter wordt;
◾	dat taalverandering tegen te houden is als maar genoeg medestanders zich ervoor inzetten;
◾	dat de oorzaak van de meeste taalveranderingen in luiheid, slordigheid en mode gelegen is;

[p. 246]

◾	dat het Nederlands sterker verandert dan grote cultuurtalen als het Engels of het Frans;
◾	dat veel ontlenen aan een andere taal ongezond is voor het Nederlands;
◾	dat taal leeft;
◾	dat taal onderhouden en verzorgd moet worden omdat ze anders verwildert en in verval raakt;
◾	dat er zuivere en minder zuivere talen zijn;
◾	dat een taal af is.

Al deze opvattingen zijn onjuist gebleken. De feiten zijn anders. Voor wie het horen wil, volgen hier enkele aantekeningen over taalverandering.

Verandering is universeel

Taalverandering is universeel. Er zijn althans geen talen bekend die niet veranderen. Dit geldt voor natuurlijke talen en meer in het bijzonder die welke als moedertaal in gebruik zijn. Bij kunsttalen als het Esperanto, bij wiskundige talen of bij het Latijn in de Middeleeuwen ligt de zaak anders. Maar het Engels, het Chinees, het Frans, het Swahili zijn allemaal net zo onderhevig aan veranderingen als het Nederlands. Er is niets uitzonderlijks aan het Nederlands. Vroeger niet en nu niet.

Waarom verandering?

Waarom alle talen voortdurend veranderen is onbekend. Voor een deel moet de verklaring gezocht worden in sociale, politieke en culturele verschuivingen, maar deze omstandigheden zijn beslist ontoereikend om alle taalveranderingen te verklaren. Het woord fiets is zonder twijfel in gebruik gekomen door de uitvinding van de fiets. De voordeurdeler heeft zijn bestaan te danken aan bepaalde politieke opvattingen. In het algemeen geldt dat veel veranderingen in de woordenschat verbonden zijn met veranderingen in de cultuur. Er komen nieuwe woorden voor nieuwe zaken en begrippen (stofzuiger, panty, flitstrein, groene nummers), woorden verdwijnen als ze niet meer nodig zijn (knipperbol, lancaster, kapothoed) of woorden krijgen een andere betekenis, zoals in het geval van kraken, dat oud is maar pas sedert 1970 tevens betekent: ‘het openbreken van leegstaande huizen voor bewoning’.

Veranderingen in de woordenschat laten zich dus vaak goed verklaren. Heel anders is het gesteld met veranderingen in de grammatica. Zo beleven we nu de langzame vervanging van dat door wat in zinnen als het boek dat ik gisteren las: ...wat ik gisteren las. De verandering is onmiskenbaar maar voor de oorzaak tasten we nog in het duister. Een ander voorbeeld is de verschuiving van de reizigers wordt verzocht hier over te stappen: ...worden verzocht... Het is niet waarschijnlijk dat zulke grammaticale veranderingen op rekening van culturele verschuivingen gesteld kunnen worden. In ieder geval zoekt de taalwetenschap het eerder in interne factoren. In deze gevallen voorlopig zonder veel succes. Overigens zijn zulke oorzaken in de taalstructuur zelf, als ze al te vinden zijn, allerminst probleemloos. Want ze roepen meteen de vraag op hoe het dan komt dat de taalstructuur steeds zo is dat ze nieuwe veranderingen uitlokt. Het verklaren van taalverandering is een weerbarstig terrein.

Hoe gebeurt het?

Hoe taalverandering plaatsvindt, is tegenwoordig wel tot op zekere hoogte bekend. Vooral door het werk van William Labov en andere sociolinguïsten is over het feitelijke veranderingsproces veel ontdekt. Allerlei vroegere opvattingen kunnen we nu als aantoonbaar onjuist terzijde schuiven. Onder andere het idee dat taalverandering een proces van minimale maar continue verschuivingen zou zijn, is onhoudbaar gebleken. De taalgemeenschap als geheel kan ons dit beeld suggereren maar taalverandering is discontinu. Het algemene patroon is dat oud en nieuw gedurende

[p. 247]

enige tijd naast elkaar bestaan, hetzij als stilistische varianten (zoals de reizigers verzocht: ...wordt verzocht) hetzij als geprefereerde en afgekeurde vorm (zoals bij zij doen dat niet en hun doen dat niet). Die situatie kan lang duren. Veranderingen die zich over eeuwen uitstrekken zijn eerder regel dan uitzondering. Zo is de vervanging van dat door wat als betrekkelijk voornaamwoord al sedert de middeleeuwen gaande. Het gaat meestal zo langzaam dat men er niets van merkt; men ervaart alleen dat er twee mogelijkheden naast elkaar zijn. Pas uitgebreid statistisch onderzoek laat ons zien dat de frequentieverhouding van eeuw tot eeuw verschuift ten gunste van de nieuwe en ten koste van de oude vorm.

Verzet

Soms staan oud en nieuw bij taalverandering naast elkaar als gelijkwaardige varianten, soms als geprefereerde en afgekeurde vorm. Er is hoegenaamd geen systeem in te ontdekken in welke gevallen de taalgemeenschap een verandering geruisloos laat passeren en in welke gevallen ze protesteert. Labov dacht dat vernieuwingen die opkwamen vanuit sociaal minder gewaardeerde groeperingen negatiever beoordeeld werden dan vernieuwingen vanuit de maatschappelijke bovenlaag. Soms is dat zo, maar soms niet. Hun als subject komt niet uit de goot maar wordt toch, dwars tegen de feiten in, beschouwt als sjibboleth van geringe komaf.

Verzet tegen taalverandering, althans tegen wat men ervan merkt, is vaak hevig. Erop wijzen dat dit verzet zinloos is en vechten tegen de bierkaai, helpt zelden. Net zo min als uitleggen dat de verandering de grammatica ten goede komt, hetgeen bij hun zeerzeker het geval is. Het zit dieper en kan niet afgedaan worden als domheid of puur conservatisme. Waar komt dat verzet dan vandaan?

Waarom verzet?

De weerstand tegen (de symptomen van) taalverandering is essentieel voor taal. Net zo essentieel als de verandering zelf. Taal moet veranderen, maar het moet tegen de stroom op. Conservatisme is voor taal een bestaansvoorwaarde. Immers, het hart van taal is de arbitraire maar conventionele band tussen vorm en betekenis. Dat stoel ‘stoel’ betekent, is geheel willekeurig. Andere talen hebben voor deze betekenis een andere vorm. Iedereen heeft de vrijheid een stoel anders te noemen. De eerste de beste grapjas kan het morgen anders gaan doen. Deze uiterst wankele situatie wordt echter in stand gehouden door conventie, dat is: doordat iedereen een stoel een stoel noemt. Het is ons collectief eigenbelang deze conventie niet te verstoren. Conventioneel gedrag is dus bij taal geen vrije keuze maar voorwaarde om het spel te kunnen meespelen. Conservatisme in taal moet dus anders beoordeeld worden dan conservatisme in politieke opvattingen, eetgewoontes of sexuele voorkeuren. Taalkundig zijn we kuddedieren, en zo moet het ook want alleen door bij elkaar te blijven kan er taal zijn. Taal is voor een belangrijk deel conventie. Afwijkingen zijn een verstoring van het spel.

Min of meer. Er is altijd wel enige variatie. Het verschil tussen de preciezen en de rekkelijken in taal is het verschil tussen hen die bij 1% variatie al bang worden en steigeren en degenen die dat pas bij 2% zouden doen. Het kan tussen hen soms heet toegaan.

Kan een fout goed worden?

Als veel mensen een bepaalde fout maken, zou het niet fout meer zijn maar goed Nederlands. Is dat zo? Het antwoord is niet een simpel ‘ja’ of ‘nee’. Wie eeuwen taalontwikkeling nagaat, kan constateren dat veel vernieuwingen aanvankelijk heftig werden afgekeurd en later algemeen geaccepteerd. Niemand windt zich nu nog op over het huis waar ik woon maar het is lange tijd de verfoeide variant geweest van het huis daar ik woon. Zo

[p. 248]

bezien is het feitelijk juist dat een veel gemaakte ‘fout’ kans maakt op den duur niet meer als fout ervaren te worden. De kudde sluit op een volgend weitje de gelederen weer.

Maar dat is het gezichtspunt van de taalkundige die achteraf constateert dat een bepaalde vernieuwing heeft doorgezet en algemeen geworden is. In elk heden ligt de zaak anders. Zolang de vernieuwing halverwege is, is de strijd onbeslist. Wie zal zich aan wie aanpassen? De geschiedenis van iedere taal toont namelijk ook menige verandering die ten halve gekeerd is. Wat als ‘goed’ ervaren wordt, hangt maar gedeeltelijk af van wat de meerderheid zegt. Is de meerderheid zeer groot, dan is er geen ontkomen aan. Maar als ze minder groot is, kan een sociaal belangrijke minderheid toch de doorslag geven.

Ook kan men een vernieuwing afwijzen terwijl men erkent dat die op den duur waarschijnlijk algemeen geaccepteerd zal worden. Dit is minder tegenstrijdig dan het lijkt. Te zijner tijd zal Hun doen dat niet wel algemeen aanvaard worden, en dan is dat goed Nederlands. Maar op 't ogenblik is het nog geenszins algemeen aanvaard en daarom doet men goed aankomende schrijvers en sprekers hun sterk te ontraden. Niet omdat het schadelijk voor de Nederlandse taal is maar omdat het schadelijk voor henzelf is, wegens het ongunstige oordeel dat ze daarmee over zichzelf uitlokken. Niet zo lang geleden nog werd een zin als De reizigers worden verzocht hier over te stappen vrij algemeen afgekeurd. Intussen is zoiets gewoon Nederlands geworden en binnenkort is er een taalkundige nodig om uit te leggen hoe het vroeger was.

jean aitchison, Language change: progress or decay?, 1981.
j.m. van der Horst, Korte geschiedenis van de Nederlandse taal, 1988.
Sprachverfall, themanummer van Zs f. Literaturwissenschaft and Linguistiek, 16 (1986), Heft 62.