Ons Erfdeel. Jaargang 32

Vriendschap en wantrouwen. Twee eeuwen Frans-Nederlandse diplomatieke betrekkingen 1588-1795

De echo was nog hoorbaar van de herdenking van het historische gegeven, dat Stadhouder Willem III per invasievloot in 1688 in Engeland landde, om het jaar daarop in Westminster Abbey tot koning gezalfd te worden, toen Prinses Margriet in den Haag een tentoonstelling opende van documenten over twee eeuwen diplomatieke betrekkingen tussen Nederland en Frankrijk. Willem III, dè grote tegenspeler op het Europees continent van de Franse Zonnekoning; Den Haag, de ziel van het Europees verzet tegen Lodewijk XIV.

Het Algemeen Rijksarchief, de Franse Ambassade en het Institut Français, de organisatoren van de Frans-Nederlandse tentoonstelling in het unieke Haagse Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum hebben nadrukkelijk verklaard, dat de idee om de diplomatieke betrekkingen te belichten, geheel los stond van de William and Mary-herdenking. Toch kreeg de documentententoonstelling een eigen dimensie in het perspectief van de Willem III-herdenking; zeker wat betrof de periode van de Veertigjarige oorlog, 1672-1713.

Pikant was ook het feit, dat de naar absolutisme groeiende monarchie, Frankrijk, met twintig miljoen inwoners toen, uitermate veel prijs stelde op goede verhoudingen met Europa's jongste Republiek met 11/2 miljoen inwoners.

De tentoonstelling liet de diplomatieke betrekkingen beginnen in 1588, het jaar waarin Hendrik van Navarre Michel de l'Hôpital naar de Staten-Generaal afvaardigde; voornaamste opdracht: steun vragen voor de protestanten in Frankrijk. Het waren de dagen waarop de jonge Republiek en (het nog naar eenheid zoekende) Frankrijk één gemeenschappelijke vijand hadden: Spanje.

Na de troonsbestijging (1589) van Navarre als koning Hendrik IV (de eerste Franse koning uit het Huis Bourbon) werden de incidentele contacten in een blijvende diplomatieke betrekking omgezet.

De eerste relaties waren wederkerig van positieve aard; maar al vrij spoedig werden er in Den Haag vraagtekens geplaatst, toen Henri IV in 1593 zich bekende tot de katholieke eredienst (‘Parijs is wel een Mis waard’), ook al deed hij dit op voorwaarde, dat de Hugenoten vrijheid van Eredienst zouden genieten. Wantrouwen was er toen Frankrijk ging bemiddelen, om een eind te maken aan de strijd van de Republiek tegen Spanje; een bemiddeling die leidde tot het Twaalfjarig Bestand (1609-1621).

Verder waren er Frankrijks openlijke aanspraken op de Zuidelijke - toen nog Spaanse Nederlanden. ‘La langue française doit être à moi’ pretendeerde Henri IV.

Velen Nederlanders herinneren zich uit de Vaderlandse Geschiedenis het jaartal 1672: het rampjaar. De inmiddels aangetreden Lodewijk XIV was een der belligerenten, die ons naast Engeland en de Bisschoppen van Keulen en Münster belaagden. Op de tentoonstelling was het Franse origineel en de Nederlandse moeizame en bijna letterlijke vertaling van de oorlogsvoorbereiding: ‘Het quade vergenoegen dat Syn Majesteyt heeft an de conduite die de Staten Generael der Vereenigde Nederlanden zedert eenigen tijdt in sijn re-

[p. 139]

guardt hebben gehadt, gekomen zynde tot soo verre dat syn Majesteyt niet langer en kan dissimuleren d'indignatie, die hen veroorsaeckt werd door een maniere van doen soo weynigh over een komende met de groote obligatien waar van syn Majesteyt en de kononghen syne voorsten de selve soo libralick hebben toegedaen geweest...’

De Hollandse Waterlinie deed in die dagen haar werk, tot de vorst de Franse troepen te hulp kwam. Met name het machtige Amsterdam had behoefte aan rust op het handelsfront. In 1678 kwam er dan ook al een eind aan de oorlog, bij de Vrede van Nijmegen, (ter ere waarvan Marc Antione Charpentier zijn Te Deum componeerde, waarvan de leidende melodie ons bekend is als de Eurovisie-tune).

Van die tijd af was het devies in Den Haag: Gallis amicus, sed non vicinus. Dat betekende ondermeer dat de Republiek - bepaald niet vanwege de neerlandofonie! - belangstelling kreeg voor de Zuidelijke Nederlanden. Enerzijds diende deze Nederlanden als buffer tegen het zich meer en meer op het noorden oriënterende Frankrijk, anderzijds wilde Amsterdam hoe dan ook voorkomen, dat de blokkade van de haven van Antwerpen vanwege een eventuele Franse verovering, zou worden ontkracht. Dat deze Noord-Nederlandse barrière-politiek de verhouding tussen Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden voor jaren daarna heeft vertroebeld, mocht dan buiten het kader van de tentoonstelling vallen, jammer was dat de beetjebij-beetje verfransing van grote delen van het huidige Frans-Vlaanderen (waartegen de Republiek alleen maar strategische bezwaren had) op de tentoonstelling niet werd geïllustreerd.

Jean Baptiste Colbert (1614-1683) heeft, als eerste daadwerkelijke Minister van Financiën van Frankrijk met name de Republiek willen treffen als handels-grootmogendheid in Europa; dit ofschoon inwoners van de Republiek aandelen namen in de

Gedrukt antwoord van de Staten-Generaal op de Franse interventies ten gunste van de staatsgevangenen (1619).

groot-ondernemingen die Colbert in Frankrijk stimulerde en subsidieerde! Interessant in dit verband waren de documenten op de tentoonstelling waaruit bleek, dat de Republiek geen Franse pottekijkers duldde in de ‘koloniën’! Colberts koning Lodewijk XIV smaalde dan wel over dat ‘peuple de marchands’, Colbert liet een onderzoek instellen naar het commerciële succes van die kleine Republiek.

De herroeping van het Edict van Nantes (1685) deed de onderlinge verhouding tot op een dieptepunt belanden. De Staten Generaal maakten zich zorgen over de plaats van de Hugenoten in de Franse samenleving. Velen van hen kwamen naar Nederland; verschillende steden nodigden zelfs de industriëlen onder hen uit om zich in Holland te vestigen; daartoe werden vestigingspremies in het vooruitzicht gesteld. Verdraagzaamheid met een commercieel tintje!

Het herroepen van het Nantes-Edict sterkte Stadhouder Willem III (in 1689 koning van Engeland) om Frankrijk op het Europese vlak te isoleren. In Frankrijk meende men dat de Republiek op sleeptouw werd genomen door Engeland: ‘la chaloupe hollandaise à la remorque du vaisseau Angleterre’.

Midden 18e eeuw werden de betrekkingen weer beter. De kapitaalkrachtig geworden Republiek werd zoveel als geldschieter

[p. 140]

voor Frankrijk. Politiek gezien vluchtte de Republiek in de neutraliteit. De Zeven Provinciën speelden geen echte politieke rol meer op het Europese plan. In 1785 verliet de Republiek de Barrière-steden, die zij in de Zuidelijke Nederlanden (ongeveer langs de huidige Frans-Belgische grens) bezet hield.

Midden dezelfde eeuw werd de belangstelling in Nederland voor Frankrijk eerder ingegeven door filosofie dan door politiek: de tijd van de Verlichting. Documenten over Voltaires merkwaardig verblijf in de Republiek, de wederzijdse relatie tussen de loges van Vrijmetselaars, enz. gaven op de tentoonstelling een idee van deze vorm van toenadering.

Aan het eind van de 18e eeuw was het de kleine progressieve elite - de Patriotten - die sympathiseerden met het Verlichte deel van Frankrijk. Ze vonden er hun toevlucht, toen de Prinsgezinden (die in hun buitenlandse politiek opteerden voor Engeland) hier de overhand kregen.

Uiteindelijk verwezenlijkten de Franse Revolutionaire legers de droom van eens de Zonnekoning. De directeur van het Institut Français beschreef dit gegeven aldus in de verhelderende catalogus: ‘In 1795 maakte het leger van Pichegru zich meester van de Nederlandse vloot, die gevangen ligt in het ijs van een strenge winter. Bij het Verdrag van Den Haag worden de Zeven Provinciën “Bataafse Republiek”. Een “zusterrepubliek”, maar in feite onderworpen aan de Fransen, ondanks alle mooie woorden van de Revolutie over Vrijheid en Gelijkheid’.

Aan de hand van geschreven en gedrukte documenten gaf de tentoonstelling een beeld van de wisselvallige verhouding Republiek-Frankrijk. Behalve op het protocollaire lag het accent ook op de petite histoire. Zo b.v. het document dat zicht gaf op een Nederlandse ambassadeur die zijn inkomen bijspijkerde door informatie te verkopen aan Franse journalisten. Ook de interventies werden belicht (bepaald geen petite histoire!) - die Franse ambassadeurs pleegden in Den Haag, toen dezen meenden dat de Republiek de ‘mensenrechten’ niet nakwam. Ik doel hier op de behandeling van twee politieke gevangenen Johan van Oldebarneveldt (diens zoon was kamerheer van de Franse koning) en Hugo de Groot, die uiteindelijk via zijn bevrijdende boekenkist naar Parijs trok. (Pikant was het antwoord aan Parijs: dat men zich daar niet met intern-Nederlandse politiek moest bemoeien!).

Verder documenten over Franse ambassadeurs die pleitten voor meer vrijheid voor de katholieke eredienst in de Republiek. In dit verband was het jammer, dat er geen documenten te zien waren over de protesten in de Republiek tegen de Sacramentsprocessie die de Franse troepen ten bate van de Nederlandse katholieken hielden in hartje Utrecht, A.D.1672; resp. protesten van de Republiek tegen het openstellen van het Franse ambassadegebouw in Den Haag voor katholieken om daar de Mis te volgen (er werd zelfs in het Nederlands gepreekt!) èn protest van de Franse regering bij de Republiek tegen het feit, dat de Nederlandse ambassade in Parijs open stond voor Hugenoten, die daar in volle vrijheid hun geloof konden belijden.

In het kader van de tentoonstelling werd een aantal lezingen gehouden, waarbij bepaalde facetten van de onderlinge verhouding werden uitgewerkt, ook naar het heden toe.

De tentoonstelling werd geopend door H.K.H. Prinses Margriet, waarbij - al viel het buiten het bestek van de tentoonstelling - uiteraard de relaties onderstreept werden van Willem de Zwijger met Frankrijk. Hij zocht daar naar ‘une tête royale à la nouvelle couronne qui s'offrait dans les Provinces Unies indépendantes’. Daar waren verder de huwelijken van de Vader des Vaderlands met Charlotte van Bourbon en Louise de Coligny.

Kees Middelhoff