Ons Erfdeel. Jaargang 32

Theater

Taptoe: van poppen en mensen

In december 1967 kwam een veertienjarige knaap uit Gent, die toen al jaren door poppenspel geobsedeerd was, voor het eerst met zijn eigen huispoppenkast Taptoe naar buiten. Het was tijdens een sinterklaasfeest voor de kinderen van de leraren van een Gentse school. Vandaag bestaat Taptoe twintig jaar. Er is vrijwel geen enkele gemeente in Nederlandstalig België waar Teater Taptoe niet geweest is, en via allerlei festivaloptredens is het bekend in Duitsland, Frankrijk, Italië, Luxemburg, Nederland, Oostenrijk, Polen, Portugal, Turkije, Zweden, Japan, USSR en de Verenigde Staten.

De knaap van toen, Luk de Bruyker, is nog steeds zakelijk leider en vormgever. Sinds 1974 wordt hij geflankeerd door artistiek directeur en huisauteur Freek Neirynck, die voor een groot deel verantwoordelijk is voor de nationale en internationale uitbloei van het gezelschap. De geschiedenis van Teater Taptoe is echter veel meer dan een succesverhaal van geografische expansie. Zijn artistieke uitstraling heeft alles te maken met de waarlijke emancipatie van een genre.

Naar aanleiding van het vierde lustrum schreef Erwin D.A. Penning een levendige en kritische studie over het wel en wee binnen de evolutie van Teater Taptoe.(1) Sprekend over De Bruyker en Neirynck raakt dr. Jaak Van Schoor in zijn ‘Woord vooraf’ de pijlers aan van deze ontwikkeling: hun groeiende verbeelding en artistieke ambities, gekoppeld aan een technische onderlegdheid, die zij dankzij een consequente vernieuwing en herscholing (vaak in het buitenland) tot op vandaag zoeken te verrijken. Wat als vrij vage eigenschappen van creativiteit in de oren klinkt, dekt in het geval van Taptoe een aantal heel concrete ladingen. Freek Neirynck en Luk de Bruyker hebben in verschillende opzichten grenzen verlegd. Hun werk is een interessante bijdrage geworden tot het herzien, het herscheppen en het nieuw situeren van het medium ‘poppentheater’.

Zonder ooit het kinderpubliek in de kou te laten staan, heeft Taptoe de wereld van het poppenspel (opnieuw) voor volwassenen ontsloten. Niet echter als folkloristische volkskunst, al dan niet met een toeristische reflex, zoals de illustere voorbeelden ‘Toone’ (Brussel) en ‘de Poesje’ (Antwerpen), maar vanuit een bewuste dramaturgische vernieuwingsdrang. Poppentheater zou een volwaardige theatervorm worden, voor klein én groot. Hierbij sloot Taptoe aan bij wat gelijktijdig ook elders in Europa aan het gebeuren was.

Pas na de vele experimenten en artistieke verworvenheden neemt Taptoe in de marge van zijn volwassen bestaan de draad van het aloude Gentse Pierke weer op. De conférences waarmee het kereltje sinds 1984 regelmatig optreedt, sluiten inderdaad aan bij een zeer oude volkstraditie. Met radde tong levert Pierke Pierlala (Luk de Bruyker) in onvervalst Gents bijtend commentaar op nationale en gemeentelijke toestanden, in de sfeer van politiek cabaret.

Toch is het niet met dit gezicht dat Taptoe zich in het theaterlandschap blijvend geprofileerd heeft. Maskers en poppen hebben altijd al deel uitgemaakt van het grote acteurstheater. Maar omgekeerd zou men kunnen zeggen dat Taptoe in Vlaanderen de acteur in het poppentheater geïntroduceerd heeft. De acteur kreeg meespeelrecht, wat in zijn banaalste vorm neerkomt op een commentariërende, begeleidende of ‘arrangerende’ functie.

Geraffineerder zijn uiteraard de vele vormen van échte interactie tussen pop en acteur, als levende wezens verenigd in één en dezelfde magische wereld. Toch tref je

[p. 125]

de psychisch-communicatieve en emotionele geladenheid van een dwingende interactie zoals b.v. in het solowerk van Jozef van den Berg of, sterker nog, van Neville Tranter hier niet in die mate aan.

Bij Taptoe blijft de wisselwerking pop - acteur meer een techniek in het kader van een beeldend spectakel dat de charme van het poppentheater-kijken centraal wil houden. De produkties waarbij de acteur gaat primeren, zijn trouwens niet de meest geslaagde. In de betere voorstellingen is het effect van de mengvorm vooral oogstrelend, maar het is ook artistiek interessant. De confrontatie mens - marionet werkt verdiepend en kan verschillende dimensies krijgen: een wonderlijk spel van wisselende proporties, spiegeleffecten en overlappingen, een demonstratie van (menselijke) manipulatietechnieken, een dialoog tussen droom en realiteit...

In zijn geheel schept het een speelse esthetiek, die je in een vreemdsoortige wereld van relativeren brengt, waarbij de pop soms oorspronkelijker lijkt dan de mens. De esthetiserende aanpak sluit overigens de didactische waarde van de zogenaamde historische ‘biodrama's’ (over Teirlinck, Anseele, Vina Bovy enz.) of van bepaalde kindervoorstellingen niet uit.

Dit integreren van de mens in de ruimte van de door hemzelf gemanipuleerde objectenfiguren, heeft uiteraard ook gevolgen gehad voor de ‘poppenbühne’ zelf. Het betekende een resoluut doorbreken van het conventionele kijkkastpatroon. Produkties worden opgezet in grotere speelruimten, zelfs op plaatsen die traditioneel nauwelijks voor theater in aanmerking komen (benedenzaal van het Gravensteen, oude concertzaal, magazijn, Salons van de opera). In dit verband tekent De Bruyker in tal van produkties voor een vernuftige scenografie, met zin voor zowel grootschaligheid als miniatuur.

Dat Taptoe in al die jaren talloze kunstenaars uit verschillende disciplines in zijn werkzaamheden betrokken heeft, getuigt van een open professionele aanpak, een artistiek bedrijf waar alle onderdelen door een professionele poppenspeldramaturgie ‘gericht’ worden: script, spelconcept, montage, regie, belichting, muziek, en vooral de steeds nieuwe poppenontwerpen en speeltechnieken. Want dit laatste blijft de boeiendste kant van Taptoe. Hierdoor juist heeft het zich ontpopt tot een soort laboratoriumtheater, dat steeds andere procédés probeert te assimileren en te perfectioneren.

Het verkenningsveld is in de loop der jaren inderdaad erg gevarieerd: marionetten, hand-, stok-, staaf- en stangpoppen, cosmetische maskers, mimiekpoppen en draagpoppen, minuscule standmarionetten, objectentheater, zwart theater, projectiewerk, schaduwen en schimmenspel, en elke nieuwe dramatische speelvorm die daaruit voortvloeit.

Teater Taptoe (tot 1981 ‘Marionettenteater Taptoe’) valt door zijn specifieke inhoud buiten het Theaterdecreet van 1975. En de belofte van een eigen Poppenspeldecreet is al vele jaren oud. Taptoe geniet bijgevolg een relatief kleine financiële ondersteuning van overheidswege. Dit mag voor een buitenstaander redelijk vanzelfsprekend klinken, maar wie zich als subsidiënt over de intrinsieke kwaliteiten buigt, zou beter moeten weten.

Fred Six

erwin d.a. penning, De touwtjes los, de wereld in. Twintig jaar Teater Taptoe, Gent 1988. Verschenen als Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, nr. 27.