Ons Erfdeel. Jaargang 32

Een theoretische geschiedenis van de negentiende- en twintigste-eeuwse literatuur

Er verschijnen de laatste tijd nogal wat boeken over literatuur. Dat noemen we dan een beetje denigrerend ‘secundaire literatuur’. Dat is onterecht, omdat verhandelingen vaak weinig met de zogenaamde primaire literatuur van doen hebben. Het lezerspubliek van romans en dichtbundels is nog altijd kleiner dan gewenst, binnen die groep is echter weer een klein groepje dat ook secundaire literatuur leest. Voor een buitenstaander klinkt het ongeloofwaardig maar binnen dat kleine groepje is minstens zoveel onenigheid over die secundaire literatuur als er meningsverschillen over net verschenen romans bestaan. Je hebt essayis-

[p. 120]

ten en critici en daarnaast een grote groep wetenschappers die over literatuur schrijven. Vaak zijn het dezelfde mensen die alleen zo nu en dan hun pet verwisselen. Als iemand zijn voornaam afkort onder een artikel dan heeft hij zijn wetenschappelijke pet op. Zo ook in Twee eeuwen literatuurgeschiedenis. Het is als wetenschapper frustrerend om alleen voor de wetenschap te schrijven want zoals iedereen weet, leest de gemiddelde student praktisch niet maar het is moeilijk om alleen maar essayist te zijn want dan heb je weer niet zo'n riant salaris als een wetenschapper. Twee eeuwen literatuurgeschiedenis is een boek over literatuur dat geschreven is door wetenschappers die in de meeste gevallen ook essayist zijn en het is zo geschreven dat er nauwelijks reden kan zijn voor onenigheid onder de mensen die dit soort boeken plegen te lezen.

In de verantwoording die naar ik aanneem door de redactieleden G.J. van Bork en N. Laan is geschreven, wordt de bedoeling van deze verzameling artikelen aangegeven. De medewerkers van de Vakgroep Moderne Letterkunde en tekstinterpretatie van het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam willen een afwijkende literatuurgeschiedenis presenteren ‘door de wijze waarop de belangrijkste negentiende- en twintigste-eeuwse “stromingen” in de literatuur worden beschreven’. Dat is al heel wat voor een boek van driehonderd pagina's maar ook zijn er teksten gekozen ‘vanwege het illustratieve karakter ervan voor de beoogde weergave van de poëtica's’. Nu is iedereen het er wel over eens dat je op een zinnige manier van mening kunt verschillen over wat literatuurgeschiedenis behoort te zijn. Maar uit de verantwoording blijkt al dat die discussie op het Instituut voor Neerlandistiek in Amsterdam nog niet tot een vakinhoudelijke consensus heeft geleid voor een gezamelijk te maken boek. Een literatuurgeschiedenis is in ieder geval geen bloemlezing en het is ook niet vanzelfsprekend dat het een opsomming van poëtica's en andere literatuurtheoretische verhandelingen is. De geschiedenis van ‘stromingen’ schrijven is een paradoxale opgave omdat ‘stromingen’ juist beschreven kunnen worden met behulp van een literatuurgeschiedenis. De opvatting die de laatste jaren gelukkig weer wat krediet krijgt is dat met geschiedenis ook een sociale, economische en historische component wordt bedoeld. Ik wil hier niet schoolmeesterachtig over doen want de meeste auteurs citeren helemaal geen lange tekstfragmenten van schrijvers en niet alle bijdragen zijn van al te literatuurtheoretische aard en bijzonder aantrekkelijk is dat de meeste bijdragen goed geschreven zijn. In een enkel geval zo enthousiast dat er vergeeflijke overdrijvingen gedebiteerd worden. Zo beweert E. Endt dat ‘de Nederlandse poëzie van de twintigste eeuw niet wel denkbaar is’ zonder Gorters bundel Verzen. Een ander voordeel van de wat wazige afbakening van de werkwijze is de moeite die de onderzoekers opbrengen om de Nederlandse literatuur te integreren met de buitenlandse. B. Luger en G. Lodders met hun artikel over naturalisme en H. van den Bergh en H. Pröpper over symbolisme, zijn hier goede voorbeelden van. Alle hoofdstukken worden afgesloten met een uitgebreide literatuurlijst. Met een asterisk is aangegeven welke publikaties de voorkeur verdienen. Ik las enkele jaren geleden in Forum der Letteren een informatief artikel over Decadentisme van Jaap Goedegebuure. Dat het hier geen asterisk krijgt is een kwestie van opvatting maar dat het in de bibliografie ontbreekt is een misser.

In hoeverre moet een boek met de allure van een handboek de bestaande opvattingen respecteren? Ik weet het niet. De lezer fronst wel even zijn wenkbrauwen als hij in de literatuurlijst bij het hoofdstuk ‘De jaren dertig’ van L. Ross bij een hele pagina literatuuropgave het enige ster-

[p. 121]

retje ziet staan bij Van realisme naar zakelijkheid van Hans Anten (hier wetenschappelijk weergegeven als H. Anten) dat na verschijnen door de vakpers is afgekraakt. Ik neem aan dat het toeval heet dat Goedegebuure dit boek indertijd tot de grond toe afbrak.

Hoewel G. de Vriend zijn ‘De poëzie van Vijftig’ met een wat al te apodictische uitspraak over de Vijftigers begint en in zijn opsomming van kleine tijdschriftjes uit die tijd Sense and Sentences (waarvan nummer 2 een herdruk van nummer 1 was), Cahier Eylders, de dualist, Uiting, De Keerkring en Spleen vergeet, presteert hij het om in nauwelijks tien pagina's duidelijk uit de doeken te doen hoe de Vijftigers literair-historisch en poëticaal geplaatst dienen te worden. Hij doet dit vanuit de opvatting dat de Vijftigers met hun meest gewaagde experimenten toch altijd binnen de institutie ‘literatuur’ bleven. Ook al beweert K.D. Beekman in zijn nawoord dat de Vijftigers de dadaïsten als hun voorgangers beschouwden - anderen beweren dat het de surrealisten zijn - Vriends zegt dat de Vijftigers geen programma hadden. ‘De Vijftigers weten vooral wat ze niet willen’.

Twee eeuwen literatuurgeschiedenis wordt afgesloten met een bijdrage van T. van Deel over ‘De poëzie van zeventig en tachtig’. Van Deel merkt op dat wie naar een overzicht toe wil, de literaire tijdschriften als uitgangspunt moet nemen. Hij maakt een indeling naar taalgerichte poëzie (Raster), parlandistische (Tirade), neo-symbolistische (De Revisor) en neo-romantische (Maatstaf). Hij noemt als representanten voor deze ‘tendenties’, respectievelijk Hans Favery, Rutger Kopland, Jan Kuijper en Gerrit Komrij. Deze vier dichters krijgen een aparte analyserende bespreking van Van Deel.

Om alle bijdragen kritisch te bespreken zou hier meer ruimte vereist zijn. Om de lezer toch een idee te geven hoe het boek is ingedeeld, noem ik de overkoepelende hoofdstukken: Vormen van literatuurgeschiedenis, Romantiek en realisme, Naturalisme, Symbolisme, Modernisme en de jaren dertig. Het verhalend proza na 1945, Experimentele literatuur na 1945 en De poëzie van zeventig en tachtig. Het boek is als hardback uitgevoerd. Dat mag met een boek waar zoveel waardevols in staat maar hopelijk weerhoudt dat niemand om weer eens met een echte literatuurgeschiedenis te komen. Desnoods alleen van deze eeuw.

Hans Renders

Twee eeuwen literatuurgeschiedenis, Poëticale opvattingen in de Nederlandse literatuur; onder redactie van g.j. van bork en n. laan met medewerking van (behalve de genoemden) W. van den Bergh, J.H.A. Fontijn, M. Mathijsen, A.M.J.A. Mertens, I. Polak en G.J. Vis. Wolters-Noordhoff Groningen, 317 p.