Ons Erfdeel. Jaargang 32

Geheimen beluisterd, niet ontluisterd.
Wiel Kusters over poëzie

Wiel Kusters is onmiskenbaar een erg bedrijvig en veelzijdig auteur. Sinds 1981 verschenen van zijn hand ruim tien boeken. Bij het lezerspubliek is Kusters wellicht het meest bekend als dichter. Vanaf Een oor aan de grond (1978) en De gang (1979) heeft hij immers een opmerkelijk poëtisch oeuvre opgebouwd, dat wordt gekenmerkt door een grote thematische rechtlijnigheid, een intense bezinning op het poëtische schrijven zelf en de ontwikkeling naar een op de taal gerichte lyriek waarin de buitenwereld evenwel niet wordt uitgesloten. Daarnaast schreef Kusters een gewaardeerde dissertatie over de poëzie en de poëzieopvatting van Gerrit Kouwenaar (De killer, 1986), en is hij eveneens actief als poëziecriticus voor NRC Handelsblad en De Gids.

Uit dat kritische en essayistische werk is een ruime selectie verschenen onder de wat raadselachtige titel De geheimen van wikke en dille. Aantekeningen over poëzie. Het boek bevat diverse typen teksten. Het tweede deel bestaat uit min of meer uitvoerige en diepgravende essays over dichters als o.m. Kouwenaar, Leopold en Claus (met één van de weinige recensies over diens toch wel merkwaardige bundel Almanak). Het eerste en tevens grootste deel van het boek wordt ingenomen door enkele kortere recensies en een aantal poëziekronieken uit De Gids. Toen ik die kronieken voor het eerst las in de diverse afleveringen van het tijdschrift, maakten ze meestal een wat vrijblijvende en oppervlakkige indruk door hun sterk associatieve, vrij wazige opbouw. In dit boek komen deze teksten, na elkaar, echter wonderwel tot hun recht. Pas nu wordt echt duidelijk dat zij een soort van globaal en, bij nader inzien, uiterst coherent project vormen, een poëtische verkenning van formaat.

Kusters werkwijze is echter weinig conventioneel en synthetisch. In plaats van zich te beperken tot recenserende of interpretatieve beschouwingen over één duidelijk bepaalde dichtbundel of één enkel gedicht, hanteert hij dergelijke gegevens veelal slechts als uitgangspunt voor zijn aantekeningen, noodzakelijke coördinaten

Wiel Kusters (^o1947).

voor een meer globale en persoonlijke lectuur. Kenmerkend voor die aanpak is trouwens hoe Kusters uitdrukkelijk op de voorgrond treedt als een individuele, deskundige maar soms eigengereide lezer; in die hoedanigheid gaat hij een dialoog aan met de hem voorliggende tekst. Opvallend daarbij is hoe vaak het gezichtsveld meteen spontaan wordt verbreed, via andere teksten van dezelfde auteur of gelijksoortige teksten van andere dichters. Op die manier worden diverse teksten als het ware over elkaar geschoven; het gedicht wordt een palimpsest, die doorverwijst naar ideeën en gedichten van anderen.

Met behulp van die strategie worden symbolen en betekenissen behoedzaam afgetast. Zo gaat het eerste stukje - dat zijn titel aan het boek gaf - uit van een gedicht van Gerrit Kouwenaar waarin het mysterieuze beeld van de ‘wikke’ opduikt. Via interntekstuele elementen en een overstapje naar andere wikke-gedichten (van Hanlo, Habakuk II de Balker en Claus) komt Kusters dan tot de verrassende conclusie dat ‘wikke’ in al die gevallen wordt verbonden met ‘weg zijn’ of ‘verdwijnen’. Op die manier wordt de problematiek van aanwezigheid vs. afwezigheid, werkelijkheid vs. illusie en verbeelding aangebracht, die constitutief geacht wordt voor de poëtische tekst. De ‘engel’ en de ‘vlinder’ uit hetzelfde Kouwenaargedicht geven enige kronieken verder aanleiding tot een grondige be-

[p. 104]

zinning over de zwaartekracht, de geest en de materie...

Het is een werkwijze die vaag herinnert aan de psychokritiek van Ch. Mauron - al vindt de superpositie van beelden en tekstfragmenten hier op een minder doordachte wijze plaats - of aan de verbeeldingstheorie van G. Bachelard. Poëzie lezen is, met andere woorden, voor een aanzienlijk deel woorden en teksten met elkaar vergelijken. In het beste geval ontstaat uit die vergelijking een soort van inzicht - of moeten wij in deze context veeleer gewagen van een gevoel, een sfeer, of zelfs een openbaring? - dat voor de lectuur verhelderend en bevruchtend werkt. De lezer wordt een knutselaar, iemand die beschikt over een sterk associatief vermogen en een fabelachtig geheugen of een benijdenswaardig kaartsysteem.

De voorafgaande karakterisering illustreert reeds hoe aan deze benadering een duidelijke poëticale bedoeling ten grondslag ligt. Uiteindelijk gaat het Kusters om een odyssee naar de poëtische zingeving zelf, naar een verantwoording van poëzie en de lectuur daarvan: ‘het schone geheim van de poëzie beluisterd, niet ontluisterd’, zoals Westerlinck schreef. Niet toevallig staat Kouwenaar trouwens zowel aan het beginpunt als aan het eindpunt van dit boek. Zijn poëziepraktijk en -theorie staan immers erg dicht bij de hier ontwikkelde visie op poëtische teksten. Boeiend is wel hoe Kusters op overtuigende wijze ook dichters als Pierre Kemp, J.H. Leopold en zelfs Jan Hanlo in zijn zienswijze weet te betrekken. Vooral m.b.t. laatstgenoemde toont Kusters aan hoe het beeld van de speelse, wat naïeve Barbarber-dichter in feite een verkeerde voorstelling van zaken is.

Natuurlijk rijzen er, vanuit methodologisch standpunt, enkele vragen bij een studie als deze. Afgezien van meningsverschillen over bepaalde detailinterpretaties is er hoofdzakelijk het probleem van de gevolgde hermeneutisch-interpretatieve strategie zelf. Waar eindigt de zinvolle duiding vanuit de tekst zelf en begint de wilde, eigenzinnige creativiteit van de lezer? En vooral, hoe moeten de voortdurende verspringingen naar andere teksten begrepen worden? Ook in de meer uitvoerige en filologisch geïnterpreteerde stukken - zo bijvoorbeeld de vergelijking van Leopolds beroemde gedicht Om mijn oud woonhuis peppels staan met Wuthering Heights van Emily Brontë - blijft het gehanteerde intertekstualiteitsconcept erg intuïtief en allerminst probleemloos.

Deze opmerkingen nemen echter niet weg, dat het lezen van dit boek een uitermate stimulerende en prettige bezigheid is. Persoonlijk heb ik heel wat bijgeleerd over auteurs als (vanzelfsprekend) Kouwenaar, Leopold en Hanlo, over mooie gedichten, en over het leesavontuur zelf. Bij mij staat De geheimen van wikke en dille voortaan centraal in de boekenkast, naast de poëzie-essays van meesterlezer Kees Fens. Er zijn beslist slechtere plaatsen denkbaar.

Dirk De Geest, N.F.W.O.

wiel kusters, De geheimen van wikke en dille. Aantekeningen over poëzie, Amsterdam, 1988, Querido, 240 p.