Ons Erfdeel. Jaargang 32

[p. 101]

Culturele kroniek
Literatuur

Verzameld werk van Gerard Walschap

Nadat uitgeverij Manteau al een aantal jaren erg regelmatig verscheidene romans van Gerard Walschap had herdrukt en als aantrekkelijke paperbacks aan het grote lezerspubliek had voorgesteld, besloot zij tot de uitgave van het Verzameld werk van deze Nestor van de Vlaamse letterkunde. Niet toevallig gebeurde dit in 1988, niet alleen het jaar waarin de uitgeverij haar vijftigjarig bestaan vierde, maar waarin ook Walschap himself zich over zijn negentigste verjaardag mocht verheugen. Dat waren dus twee vliegen in één klap, waarbij de vraag kan worden gesteld welke huldiging de bovenhand haalde, immers, tegelijk werden in een speciale reeks Bouwstenen de lijsttrekkers van de Manteauuitgaven opnieuw gepubliceerd. Weliswaar behoort Walschap niet tot die pioniers, maar hij is toch al geruime tijd in dit huis ingeburgerd. Zo verscheen in 1986 het Album Gerard Walschap, verzorgd door Veerle Daelman en Carla Walschap, die uit drie belangrijke bronnen hadden geput om de figuur en het werk van de schrijver via tekst en beeldmateriaal toe te lichten. Ook voor de editie van het Verzameld werk werd dankbaar gebruik gemaakt van heel wat documenten, zoals blijkt uit de ‘Kroniek van Gerard Walschap’, waarin Dr. Emiel Willekens jaar na jaar uit diens leven reconstrueert. Voor het eerste deel van het Verzameld werk blijft die chronologie uiteraard beperkt tot de vroege periode, met name van 1898 tot 1934, het jaar waarin Celibaat verschijnt en Walschap een duidelijke artistieke en ideologische weg blijkt te zijn ingeslagen. Willekens somt in zijn kroniek alle gebeurtenissen op die relevant zijn geweest voor de ontwikkeling van de kunstenaar en plaatst dus biografische en bibliografische gegevens netjes naast elkaar. Onvermijdelijk komt daarbij ook de klerikale hetze naar aanleiding van Adelaïde (1929) uitvoerig aan bod, omdat zij tekenend was voor het klimaat waarin dit unieke schrijverschap zich diende te ontwikkelen: Walschap wou er immers mee aantonen dat een modern katholiek auteur geen enkel probleem uit de weg mocht gaan, maar integendeel moest bewijzen dat bij ontleding van bepaalde toestanden de zedelijke mens gebaat kan zijn. De gevolgen zijn genoegzaam bekend: de definitieve breuk met de kerk en herhaalde pogingen van de kant van Walschap om te ijveren voor gewetensvrijheid van de kunstenaar.

Overigens wordt het hele incident met zijn premissen en consequenties ook toegelicht in de inleiding bij dit eerste deel. Jos Borré, die hiervoor werd aangezocht,

Gerard Walschap (^o1898).

maakt van zijn tekst evenwel geen gedetailleerde levensbeschrijving, maar laat alles beginnen in december 1921, wanneer Walschap zijn opleiding tot missionaris afbreekt en naar zijn geboortedorp Londerzeel terugkeert. Deze gebeurtenis is van heel groot belang voor de mens, de denker en de schrijver Walschap: volgens zijn eigen getuigenis was die terugkeer naar het eigen volk en dus naar zijn sociale en existentiële roots, de grote schok van zijn leven. De jongeman, die altijd met de neus in de boeken had gezeten en zich zelfs op een carrière als missionaris had voorbereid, kwam er plotseling tot het besef dat de gewone, eenvoudige volksmensen ten minste even verstandig, en zelfs wijzer waren dan hijzelf, en dat hun levenswijze en -visie veel gefundeerder en bijgevolg authentieker waren dan de stellingen die in studieboeken wer-

[p. 102]

den geformuleerd. Die botsing van twee werelden, die zich voltrekt op het breukvlak van een idealistische traditie en een kritische houding, leidt regelrecht naar een eerste belangrijke publikatie: de allegorische roman Waldo (1928). Helemaal in de trant van het expressionistische prozaverhaal (cfr. Victor J. Brunclair, Jan Schepens e.a.) laat Walschap zijn hoofdpersonage op zoek gaan naar de essentie van de dingen. De weg naar het inzicht wordt ook hier voorgesteld als een reis door de ruimte, waarvan de verschillende haltes evenveel stadia in de geestelijke ontwikkeling van de betrokkene vertegenwoordigen. Dit zogeheten viatorisch bewustzijn geldt meteen als combinatorisch principe, een ietwat gemakkelijke oplossing voor een groots opgezet en daardoor nogal pathetisch werk over Gevoelens en Gedachten. Ook al zou Walschap drie jaar later het boek verloochenen, toch bevat het een aantal interessante ideeën die systematisch aan kracht zullen winnen: in de eerste plaats de geloofstwijfels (ook al eindigt de roman met de onderwerping van Waldo aan God en geloof), maar daarnaast ook enkele literaire overtuigingen. Zo staat Waldo een kunst voor die de aandacht en deernis voor de (volks) mens zal combineren met het streven naar integratie van sociale en morele waarden in een kosmisch geheel. Waldo droomt van boeken waarin ‘de grootse adem van het leven, grootse, algemeen-menselijke visie en hartstocht’ de kleinzielige problemen zullen overwinnen.

Die adem van het leven zal aanvankelijk te voelen zijn in een reeks verhalen en novellen die het dorpsleven als achtergrond hebben, maar toch boven het anekdotische en de folklore van de heimatliteratuur willen uitstijgen. Zij worden gebundeld in Volk en De dood in het dorp die beide in 1930 verschijnen. Na de cerebrale en wijdlopige geschiedenis van Waldo vormen deze bundels een contrapunt van gevoeligheid en formele beknoptheid. Doordeweekse levenswijsheid in een notedop, zoals de dorpsmensen het weten te formuleren, heeft de schrijver geïnfecteerd zodat zijn getuigenissen over zijn volk de weerspiegelingen worden van universele waarden die convergeren naar een centraal punt: het mededogen, de ‘compassie’ met de sukkelaars die onder de drang van sociale en economische omstandigheden genoodzaakt zijn zich neer te leggen bij hun miserabel lot. Niet zelden komen andere factoren daarbij meespelen: historische, zoals de oorlog die immers een constante vormt in onze vaderlandse geschiedenis, en religieus-ideologische: door de godsdienst worden de mensen dom en onderdanig gehouden. Op deze laatste oorzaak zal Walschap evenwel nog niet zo meteen ingaan (Celibaat verschijnt pas vier jaar later, en van een definitieve afrekening met kerk en geloof is nog geen sprake), wel op de desastreuze invloed van de oorlog. Bij nader toezien is er echter wel een verband: zoals de gelovige dom wordt gehouden en dus machteloos blijft, zo gaat ook de volksmens die geen weet heeft van de grote politieke beslissingen, zijn machteloosheid als een natuurlijke en onvermijdelijke zaak beschouwen. In het essay Nooit meer oorlog (1931) predikt de pacifist en humanist Walschap een wereldvrede en toont met de cijfers in de hand aan, dat het kapitalisme de voedingsbodem van de grote cataclysmen is.

Toch is noch dit essay, noch het tweeluik over het dorpsleven het belangrijkste boek van deze periode. Inderdaad, in 1929 verschijnt Adelaïde. Met de geschiedenis van de notarisdochter die heen en weer wordt geslingerd tussen zinnelijkheid en zondebesef en daaraan tenonder gaat, wou Walschap aantonen dat de katholieke (huwelijks)moraal niet langer beantwoordde aan de behoeften van de werkelijkheid. Geconcipieerd als een authentiek katholiek document werd Adelaïde echter totaal anders begrepen en door de klerikale pers ver-

[p. 103]

worpen op grond van zijn vermeend immoralisme. Het wordt een controverse die grote gevolgen zal hebben. Walschap weigert evenwel de pen neer te leggen en voltooit de trilogie van de familie Roothooft (Eric, 1931, Carla, 1933), want daarin komt tot uiting dat de mens in staat is zich te zuiveren van smet en blaam. Hoe programmatisch dit ook moge klinken, de humanistische bezorgdheid van de schrijver is belangrijk: zo zal Walschap in zijn volgende romans waarschuwen voor een te overhaast oordeel over de medemens. Trouwen (1933) en Celibaat (1934) bevatten echo's van De familie Roothooft en ook prefiguraties van latere grotere werken waarvan Houtekiet het hoogtepunt betekent.

Na de verhelderende inleiding van Borré, waarvan hier de krachtlijnen werden geschetst, volgen de vermelde publikaties. In een duizendtal bladzijden kan de lezer vandaag weer kennis nemen van dit vroege werk, dat blijkbaar nog niets aan artistieke kracht heeft ingeboet. Precies daarom is het jammer dat andere literaire vruchten uit die jaren niet werden opgenomen: de gedichten, verhalen, een jeugdboek en zelfs het toneel. Misschien hadden die in een apart deel kunnen worden afgedrukt. In de Verantwoording van de redactie wordt die leemte nergens verklaard. Toch moeten Veerle Daelman, Prof. Dr. Paul Hadermann, Prof. Dr. Anne Marie Musschoot, Prof. Dr. Jean Weisgerber, Dr. Emiel Willekens en Roger Binnemans daar een reden voor hebben gehad. Het is nog tijd om dit recht te zetten.

Paul van Aken

Verzameld werk Gerard Walschap, deel 1, Manteau, Antwerpen/Amsterdam, 1988, 1009 p.