Ons Erfdeel. Jaargang 32

[p. 58]

Hans Tentije (^o1944).

[p. 59]

Alles was er
Over de dichter Hans Tentije
Wiel Kusters

WIEL KUSTERS
werd geboren in 1947 te Kerkrade. Studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de K.U. Nijmegen en promoveerde aan de R.U. Utrecht. Is dichter en letterkundig publicist. Recente publikaties: ‘De killer. Over poëzie en poëtica van Gerrit Kouwenaar’ (dissertatie, 1986); ‘Het leven op stoomschepen’ (1986); ‘X kijkt in Y. Vijf causerieën over Pierre Kemp’ (1986); ‘Raad van Alfabet’ (1987); ‘Het veterdiploma’ (1987); ‘Dit lege hart. Over J.C. Bloem’ (1987). Hij is sinds 1983 redacteur van ‘De Gids’.
Adres: Alexander Battalaan 76, NL-6221 CG Maastricht

In Vatra Dornei uit de bundel Alles is er - de titel van het gedicht verwijst naar een plaats in het noorden van Roemenië - roept Hans Tentije het beeld op van een oude glasverkoper, zittend op de stoep voor zijn winkel. De dichter heeft hem een onverwisselbare identiteit gegeven: we vernemen een aantal bijzonderheden uit zijn leven. Bovendien is de situatie van deze man zo concreet beschreven, dat men als inspiratiebron een foto vermoedt of misschien wel een herinneringsbeeld, mee teruggebracht van een vakantiereis. Men vraagt zich af, waartoe deze anekdotische concreetheid moet dienen. Heeft zij niet iets arbitrairs?

Die schijn bedriegt. Men meent het gedicht te doorzien, als het glas dat er een rol in speelt, maar ontwaart even later toch ook bijzonderheden op de ruit, evenveel als erachter. Wat achter het glas zichtbaar is, wordt meegekleurd door de ruit. Beter gezegd: door de taal, die hier als venster lijkt te dienen, als venster op een realistisch tafereel. Er zijn regels in Tentijes gedicht, die door de wijze waarop ze geformuleerd zijn als een soort brandpunt gaan werken:

in de haast lege glasbak naast hem
glinsteren ze, z'n ruitjes, scherfgrote stukken
polsen voorbijgangers

Wie deze woorden in hun letterlijke betekenis tot zich laat doordringen, ziet dat daarin mogelijk een toespeling schuilt op vage zelfmoordgedachten. Daar zorgt de confrontatie van ‘scherf-’ en ‘polsen’ (nu opgevat als zelfstandig naamwoord) voor, terwijl even later de bijgedachte aan bloed de aanwezigheid van ‘repen linnen’ oproept in een op het eerste gezicht heel andere context en met een andere functie:

repen linnen, met zoveel moeite tot al weer slijtende draagbanden geknoopt
kan hij zo hier vandaan, ja, zijns weegs gaan

Deze repen linnen worden gebruikt bij het dragen van ruiten. Maar hun functie zou ook kunnen zijn, bloedende polsen af te binden. Na een opmerking over het bier, dat 12% is ‘in 't volksbuffet achter de markt’ staat er dan:

doorschijnend de last die hij torst

En ook dat is dubbelzinnig: het glas is doorschijnend, maar ook het verleden dat deze man met zich meedraagt en dat de gesuggereerde zelfmoordgedachten mede verklaart:

hoed diep in z'n ogen maar z'n kijken is vergeten, zien
voor iets anders bestemd

De actuele wereld, waarnaar gekeken kan worden, wordt vergeten. Maar het verleden is

[p. 60]

zichtbaar door zijn zorgen heen. Het wordt daadwerkelijk gezien, het doet zich aan de oude glasverkoper voor, hij hoeft er zijn blik niet speciaal op te richten. Eerder al was er in het gedicht sprake van ‘herinneringen aan een zoon [...] die in Ploieşti werkt / geen vingers grepen in de snaren toen die trouwde’. Voor de oude man is het ‘winter’ geworden, er is sprake van ‘snijdende wind’ (alweer een veelzeggende dubbelzinnigheid, dit ‘snijdende’) in de hitte van de reële zomer die het gedicht oproept. ‘Winter’ verwijst hier naar een doodgelopen en eenzaam leven, met daarin een ‘tochtgat, zo groot als hij [de oude man] was’. Ook hier speelt de glassymboliek een rol: de man is als het ware door zijn eigen ruit heen gelopen. Wonden en scherven en een naar binnen jagende wind.

Dit zijn dan twee dimensies van hetzelfde gedicht: de ogenschijnlijk tamelijk spanningloze situatie van een man die zich, zittend op de stoep, ‘schurkt [...] in z'n ouderdom / zolang 't duurt’, blijkt bij nader toezien op dodelijke wijze met emoties geladen. Maar er is nog een aspect: het gedicht zegt met name in zijn eerste regels ook iets over de poëzie en over de wijze waarop gedichten zich tot de voorbijgaande werkelijkheid verhouden.

Binnen de omlijsting is niks gevat
wat niet meetrilt in soms wiergroene sponningen
eruit wordt gedrukt, rinkelend valt
of zeepzacht; wat niet vervaagt of wasem is
altijd een gisteren waarop 't er nog was

Hier wordt de ruit zichtbaar als ‘het gedicht’ - iets waarop ik aan het begin van dit stuk al gezinspeeld heb. De ‘omlijsting’ maakt van het glas een afgerond geheel, dat een fragment van de werkelijkheid representeert, niet alleen door wat het laat zien, maar ook door wat het is. Er is in dit opzicht een verbinding mogelijk met het motief van de ‘foto’, dat in het werk van Hans Tentije een opvallende rol speelt, als een te interpreteren blik op de werkelijkheid en als een ingreep ìn die werkelijkheid: het stopzetten van de tijd, een dichterlijke illusie. Ik zei het al: het zou mij niet verbazen als de inspiratie voor Vatra Dornei uit een foto was voortgevloeid.

Hoe ziet Hans Tentije zelf de beelden die hij ‘binnen de omlijsting’ van het gedicht oproept? Zij trillen mee, staat er, als glas, als emoties. Zij staan in een natuurlijk verband met de wereld eromheen. Ik had het over de illusie van een tot stilstand te brengen tijd, maar duidelijk is in Vitra Dornei toch vooral, dat het verval niet uitgeschakeld kan worden. De ‘wiergroene’ sponningen suggereren het al (‘tijd als wier rond de schroef’ heet het later in Nachtwit, in een gedicht over Slauerhoff). Maar er is ook moedwil in het spel: de ruit wordt ingedrukt, ruw of op de behoedzame wijze van de inbreker, die haar eerst met zachte zeep heeft ingesmeerd. Als die ruit ook het gedicht is, correspondeert dat met een latere uitspraak als: ‘alleen 't doorgehaalde bestaat pas echt’ (Schemeringen). Meer voor de hand liggend echter dan de menselijke opzet tot vernietiging is het langzame natuurlijke verdwijnen van de dingen in de tijd. ‘Binnen de omlijsting is niks [...] / wat niet vervaagt of wasem is’ en die wasem is ‘altijd een gisteren waarop 't er nog was’.

Alles is er heette Hans Tentijes eerste bundel. En inderdaad evoceerde hij hierin een breed scala van mensen, plaatsen en tijden. De Roemeense glasverkoper bevindt er zich in het gezelschap van een verliefd Italiaans meisje; iemand die een bovengrondse telefoonlijn aanlegt in barre streken; een dode Icarus, besmeurd met stookolie op het strand bij Wijk aan Zee; Pablo Neruda; opstandige arbeiders in Barcelona in 1909; mijnwerkers; een oude Franse caféhoudster enzovoort enzovoort. De wereld maakt zich breed in deze eerste bundel, die mij destijds bij eerste lezing prompt voor

[p. 61]

de dichter innam. De titel Alles is er zou ontleend kunnen zijn aan het gelijknamige gedicht van de door Hans Tentije bewonderde dichter Kouwenaar, uit diens bundel Zonder namen. Maar wat bij Kouwenaar ongenoemd en ongespecifieerd blijft, het vele dat plotseling, als in een epifanie, de dichterlijke verwondering wekt - ‘de werkelijkheid / op de grens van een werkelijkheid’ - dat alles is in de eerste gedichten van Tentije nog in concrete gedaanten aanwezig. Het hoeft niet te verwonderen, dat hiermee, als in het vroege werk van Gerrit Kouwenaar, ook het sociale engagement in poëzie zijn kansen kreeg.

Maar alles is er ‘zolang 't duurt’, om nog eenmaal Vatra Dornei te citeren. En aan het slot van een ander gedicht uit Alles is er, Ikaries is de zee, lezen we: ‘wat moest ik, wat moest ik in godsnaam met de waarheid beginnen?’

Hans Tentije is in de bundels die volgden, Wat ze zei, Nachtwit en Schemeringen, steeds introverter gaan schrijven. De ‘waarheid’ werd abstracter, al zou men over de geldigheid van deze term kunnen twisten. Want wat vanuit het ene gezichtspunt abstractie heet - het vervagen en verdwijnen van de wereld in haar zichtbare gestalte -, kan met het oog op de daarmee gepaard gaande verzelfstandiging van de taal en haar materiële kant, ook als concretisering worden gezien. Beide tendensen zijn in het werk van Hans Tentije sinds Wat ze zei aan te wijzen, waardoor dit werk steeds duidelijker de uitdrukking is geworden van een neosymbolistische poëzie-opvatting. Enkele verwanten: Gerrit Kouwenaar, H.C. ten Berge, Hans Faverey, de latere Rutger Kopland. Tentijes werk van de laatste jaren heeft een sterk meditatief karakter. Tijd en tijdbeleving spelen een dominerende rol; op een zodanige wijze, dat de wereld als het ware dikwijls ‘weggedacht’ wordt, in langzaam vervagende flarden uiteenvalt, opdat er ruimte ontstaat voor wat er was, in het melancholische besef dat ‘al wat voorbij is, onsterfelijk’ kan heten. (Het citaat komt uit een gedicht van János Pilinszky en werd door Tentije als motto meegegeven aan zijn bundel Schemeringen.) Wat rest is soms niet meer dan een paradoxale herinnering aan het vergeten. Het proces van vergeten, waarin mensen, dingen en gebeurtenissen verdund raken en diffuus worden, dat proces zèlf moet in poëzie gestalte krijgen, omdat het tegemoet komt aan zowel een behoefte aan behoud van het dierbare, als aan de gelukkig-melancholische gedachte dat alles voorbijgaat.

Het zal duidelijk zijn, dat melancholie en neerslachtigheid hier scherp onderscheiden moeten worden. De poëzie van Hans Tentije is gelukkige poëzie. ‘Weemoed is geen depressie. Depressie is gebrek aan weemoed, is vastzitten aan het verleden’, schrijft Rutger Kopland in Over het maken van een gedicht (Al die mooie beloften). Vastzitten aan het verleden doet een dichter als Hans Tentije zeker niet. Zijn mentale beweging is de beweging vooruit, zijn weg is ‘'t weggemaakte [...] / dat begint waar 't ophoudt, glooiend afloopt / z'n diepte uittilt boven z'n verdwijnen’. Zo staat het in Nachtwit.

Ik heb Tentije op die weg steeds met belangstelling en bewondering gevolgd. Bij lezing van zijn meest recente gedichten, in de bundel Schemeringen, raakte ik vooral onder de bekoring van de cyclus Na jaren, gedichten over de liefde en de liefste, subtiel erotisch, met ragfijne beelden en tegen het einde opeens een hevige emotie:

een wegkijken, een verbeten
omhelzen van na te tellen wervels, van langmeegedragen
adem, van vergeefsheid en aarde
huid aan huid

In de reeks waaraan de bundel zijn titel ontleent, gaat ‘in de nanacht / plotseling

[p. 62]

't schreeuwen van een pauw / over de tuinen’. Men vindt het gedicht in de kleine bloemlezing hierachter. Het is een verlaten kreet, die onbeantwoord blijft. Maar de dichter hoort hem, in de nacht die met haar duister de wereld vergroot heeft door alles onzichtbaar te maken en weg te nemen. De onthutsende roep van het schone en onsterflijke (want ook daar van is de pauw een oud symbool) in een leeg geworden wereld. Roept zo de dichter? Vanuit de ijlte? Is er een lezer? En roept hij terug?

Het werk van Hans Tentije:

Alles is er, Uitgeverij De Harmonie, Amsterdam, 1975.
Wat ze zei, Uitgeverij De Harmonie, Amsterdam, 1978.
Nachtwit, Uitgeverij De Harmonie, Amsterdam, 1982.
Schemeringen, Uitgeverij De Harmonie, Amsterdam, 1987.