Ons Erfdeel. Jaargang 31

[p. 788]

Augustinisme in Noord en Zuid

Het derde deel van de omvangrijke geschiedenis van honderd jaar wijsgerig denken in de Lage Landen is onlangs verschenen. Na de jezuïeten (in 1985) en de dominicanen (in 1986) komen nu de augustijnen, de carmelieten en de franciscanen aan de beurt. Verbazingwekkend is het vlugge tempo waarin de publikaties verschijnen, wat echter de degelijkheid geenszins schaadt. De boekdelen worden alsmaar volumineuzer. De wetenschappelijke ernst waarmee dit reuzenwerk is aangevangen, wordt stelselmatig volgehouden en met bewonderenswaardig succes. De auteur Kees Struyker Boudier, professor in de wijsgerige antropologie aan de K.U. Nijmegen, verdient alle lof.

Werkwijze, conceptie en geest blijven identiek. Toch zijn er opmerkelijke verschillen. In tegenstelling tot de beide vorige boekdelen worden hier drie religieuze families (of ‘scholen’) samengenomen. ‘Maar waarom nu de augustijnen - de eremieten en de kanunniken -, de carmelieten - de geschoeide en ongeschoeide -, en de minderbroeders - de franciscanen, kapucijnen en conventuelen - in één deel? Ik ben me er zeer wel van bewust dat ze ook in de laatste honderd jaar vaak gescheiden wegen zijn gegaan. Daaraan wil ik geen afbreuk doen, noch ook aan hun onderscheiden spiritualiteiten’, zo verduidelijkt de auteur zijn opzet (p. 9). Om een zuiver pragmatische reden worden hier drie verschillende groepen in een boekdeel behandeld: de geleerde publicisten zijn in deze drie religieuze orden minder talrijk dan bij jezuïeten en dominicanen. Ondanks hun specifieke eigenheden op filosofisch en spiritueel gebied vertonen deze drie groepen een gemeenschappelijke augustijnse kleur. Niet alleen bij de augustijnen, ook in de franciscaanse en in de carmelitaanse traditie is het ‘zogeheten augustinisme blijven doorwerken, soms tegen het thomisme, soms als correctie op het werkelijke of vermeende intellectualisme van het thomisme in de richting van het voluntarisme of minstens van de orde van de liefde’ (p. 9). Deze geestelijke verwantschap legitimeert de gelijktijdige behandeling onder eenzelfde titel. Deze luidt: In Godsnaam. Nog een verschil met de twee vorige publikaties kortweg getiteld De Jezuïeten en De Dominicanen. Naar het zeggen van de auteur zou achter de hoofdtitel In Godsnaam evengoed een vraagteken als een uitroepteken kunnen worden geplaatst als uiting van de dubbelzinnigheid waarmee wijsbegeerte wordt bedreven in kerkelijke milieus. ‘Ook waar de wijsbegeerte om haarzelfswille werd beoefend, geschiedde dit toch vrijwel steeds ter voorbereiding op de theologische studiën, die op hun beurt direct voorbereidden op de priesterwijding’ (p. 7). De ‘ancilla theologiae’ wordt zodoende ‘in Godsnaam’ veel eer bewezen, vandaar het uitroepteken. Maar anderzijds doet de stiefmoederlijke behandeling een vraagteken plaatsen achter ‘In Godsnaam’. ‘Soms heeft het er veel van weg, dat deze uitdrukking de strekking heeft gekregen van... als het moet, nu dan moet het maar’ (p. 7).

Een ander in het oog springend verschil met de Deleu I en II is de uitbreiding van de groep representatieve denkers en auteurs tot ook theologen, sociale wetenschappers en zelfs kerkhistorici. Bij jezuïeten en dominicanen kon de auteur zich deze excursies bezwaarlijk veroorloven. Er was nauwelijks voldoende plaatsruimte om de zo talrijke ‘echte’ filosofen de nodige aandacht te schenken. Het aantal filosofen ‘sensu stricto’ is kleiner bij de augustijnen, carmelieten en minderbroeders. Maar er is een nog belangrijker reden voor de uitbreiding: de eigenheid van de ‘christelijke wijsheid’, die zo doorslaggevend is in het door Augustinus getekend filosofische denken. ‘De synthese van het zogeheten natuurlijk denken en bovennatuurlijk geloof put haar

[p. 789]

inspiratie vaak eerder uit de evangelische overlevering en uit de theologisch-wijsgerige speculatie. Augustinus' Credo ut intelligam heeft hier in theorie en praktijk de toon gezet, hetgeen de zelfstandigheid van de wijsbegeerte nogal eens op de tocht heeft gezet’ (p. 9). Vandaar dat de denkactiviteit van een aantal behandelde auteurs zowel op het theologische als het godsdiensten cultuurfilosofische domein ligt (de kapucijnen Max Wildiers en Piet Leenhouwers zijn hiervan typische voorbeelden).

Opvallend is tenslotte dat in dit derde boekdeel het aandeel van Wallonië uiterst gering is. Van het Groothertogdom is niet eens sprake. Het gaat hier dus bijna uitsluitend om de filosofie in het Nederlandse taalgebied. De doorstroming Noord-Zuid (en omgekeerd) is hier nog markanter dan in het geval van jezuïeten en dominicanen. De contacten Leuven-Nijmegen zijn hier medebepalend. Niet alleen de uitwisseling van studenten en professoren (bijv. de Vlaamse franciscaan D. Schelten te Nijmegen en de Nederlandse augustijn S. IJsseling te Leuven), maar ook de samenwerking in redacties hebben de osmose Noord-Zuid gunstig beïnvloed.

Het historisch overzicht draait vooral rond de vernieuwing bij de eeuwwende, de opkomst van de neo-scholastiek, en rond de overgang naar de moderne filosofie (fenomenologie, existentialisme, neo-marxisme, structuralisme) na W.O.II. Plezierig zijn de ondertitels van het hoofdstuk over deze laatste: augustijnen op drift? - franciscanen op weg - kapucijnen op zoek - hoe het verder ging met de carmelieten. De voorgangers in de naoorlogse vernieuwing zijn de augustijnen, met op kop R.C. Kwant, die orde, kerk en geloof verliet, van thomist existentialist werd om tenslotte Merleau-Ponty in te ruilen voor structuralisme en marxisme. Ook aan de fenomenologie en het existentialisme van W. Luijpen wordt veel aandacht besteed. De derde van het beroemde Nederlandse augustijner trio is S. IJsseling met zijn studies over o.m. Heidegger. Daarnaast worden ook theologen als H. Hulsbosch en J. van Bavel besproken.

Grote namen bij de franciscanen zijn pater H. van Breda (Huserliana), A. Schoonbrood, A. Peperzak, D. Scheltens; bij de kapucijnen: M. Wildiers, P. Leenhouwers, F. Vansima. Maar hier de hele litanie opsommen is ondoenbaar. Ook de filosofiehistorici, de sociologen, psychologen, theologen en auteurs van spiritualiteitswerken horen thuis in de lange rij.

Dit naslagwerk is enig in zijn soort. Een goudmijn. Een onmisbaar werkinstrument. Handzaam en uitermate boeiend. En nu maar met hooggespannen verwachting uitkijken naar deel IV.

Herman-Emiel Mertens

c.e.m. struykfr boudifr, Wijsgerig Leven in Nederland en België 1880-1980. Deel III In godsnaam. De Augustijnen, Carmelieten en Minderbroeders, / Ambo, 1987, 366 p.