Ons Erfdeel. Jaargang 31

[p. 761]

Beeldende kunst

‘Beelden’ van Hugo Claus

Een boek als een monument zowel wat de afmetingen als het gewicht betreft en dus (misschien) bestemd om vijftig jaar of langer hulde te brengen aan de kunstenaar over wie het gaat. Dat is in dit geval Hugo Claus, ‘de oude Zeus der Vlaamse Letteren’, zoals Jaap Goedegebuure hem in de Haagse Post (H.P., 19 maart 1988) omschreef. Dat Claus, begenadigd schrijver van poëzie, proza, toneel en filmscenario's, ook schildert en tekent is relatief minder bekend, al heeft hij sedert 1949 op onregelmatige tijdstippen tentoongesteld.

In het boek waarover we het hier hebben: Beelden van Hugo Claus is geprobeerd een overzicht uit zijn plastisch oeuvre samen te brengen op een nogal onorthodoxe manier. De talrijke kleurreprodukties zijn namelijk niet gedateerd en evenmin voorzien van titels of enige aanduiding die zou kunnen wijzen op een ontstaansgeschiedenis. Wie het écht zou willen uitzoeken, als een speurder, kan te rade gaan bij de inleidende tekst van Freddy De Vree en bij het vraaggesprek tussen De Vree en Claus. Daarin wordt minder of meer bedekt gerefereerd naar de oorsprong van sommige werken, al dan niet in connectie tot de wisselende verblijfplaatsen van de auteur/ schilder en zijn bindingen met de Cobra-beweging of zijn belangstelling voor bepaalde schilders.

Net zo ongrijpbaar als in zijn zeer gevarieerde literaire werk verschijnt hij hier ook als beeldende kunstenaar. Claus, moet het nog gezegd, is een lieveling der goden, van nature begenadigd, erudiet en met een zeldzame rijkdom aan emoties en verstand. Hij is een speler die zijn krachten kent en ze wil meten met alle artistieke disciplines die hem aangereikt worden. In de toneelliteratuur heeft hij de groten van alle tijden uitgedaagd met zijn vertalingen, bewerkingen en verwerkingen en ook in zijn poëzie heeft hij de



persiflage en de persoonsverwisseling niet geschuwd. In zijn collages, gouaches, tekeningen en allerhande gemengde technieken herkennen we dezelfde attitude.

Bij een eerste vluchtig doorbladeren van het boek vallen de referenties al duidelijk op. Maar bij een nadere beschouwing voelt men door de referentie de eigen hand, soms wild en brutaal, soms gewild plagiërend, soms gekunsteld, soms heel teder. Een duivelskunstenaar die gevaarlijk intelligent te werk gaat om zijn publiek niet zozeer te misleiden dan wel voor zich te winnen, al beweert hij het tegenovergestelde. Het is een boeiend intellectueel genot om te proberen bij iedere afbeelding Claus te doorzien, zich het waarom en het hoe af te vragen en op zoek te gaan naar een stijlconstante die er is en niet is. Die constante is er door het kameleoneffect waardoor hij tientallen stijlen hanteert die dan toch zijn stempel dragen; ze is er niet, want op de vraag: ‘Een stijlontwikkeling als globale visie, dat negeer je?’ luidt het antwoord: ‘Natuurlijk, want zoiets veronderstelt dat de veelvuldigheid van onze ervaringen kan worden teruggebracht tot een paar stijlvormen. Dat lijkt me een ontmanning van de ervaring. Hoe kan iemand zijn leven laten bepalen door een paar trucs, waaraan hij de wereld ondergeschikt maakt?’

Wie in het verleden Claus' tentoonstellingen gezien heeft, weet uit ervaring dat deze kunstenaar in zijn beeldend werk de toeschouwer niet zozeer bij de neus tracht te nemen dan wel hem probeert te misleiden. Spottend gedraagt hij zich als iedere andere exposant en laat zich gewillig vieren door de inleider en het

[p. 762]

publiek. De catalogi maken geen mens wijzer, verrijkend zijn ze echter wèl door de poëtisch geformuleerde titels. Het lijkt allemaal echt voor wie de knipogen niet opmerkt en het hele gedoe au sérieux meent te moeten nemen. Zo moeten we ook deze uitgave bekijken. Een écht kunstboek in linnen band met inleidingen en rijk voorzien van kleurafbeeldingen. Zoals gezegd, zonder dateringen en zonder titels maar royaal gekruid met dichterlijke teksten die, misschien, niet verwijzen naar de reprodukties. Kortom niet Claus als schilder/tekenaar valt geen land te bezeilen. Maar doet het ertoe? Zelf zegt hij dat de betekenis van zijn plastisch werk hem ontgaat en ook die bekentenis zal wel een boutade zijn.

Is dit werk te beschouwen als een ‘Violon d'Ingrés’ of heeft het een parallelle betekenis met het literaire oeuvre? Afgaande op uitspraken van Claus zelf, heeft hij de behoefte om zowel de ene als de andere discipline te beoefenen naargelang de omstandigheden, materiële en andere, waarin hij verkeert. Dat er soms referentiepunten bestaan tussen de poëzie en de tekeningen heeft Erik Slagter omstandig uit de doeken gedaan in een boeiend essay (De Vlaamse Gids, nr. 10, oktober 1972). Zoals Claus in de literatuur alle genres aandurft, zo speelt hij ook met stijl- en vormelementen die hem bij andere schilders getroffen hebben of die hij zelf introduceert. Zijn erudiete geest richt zich op vele facetten van de beeldende kunst die hij met kennis van zaken observeert, analyseert en interpreteert. Dat is altijd zo geweest: in zijn prille jeugd kon hij geboeid kijken naar de Vlaamse Expressionisten en naar de werken van Hubert Malfait, daarna kwam hij omstreeks 1946 (hij was toen 17 jaar) in contact met Roger Raveel en diens schilderijen. Hij vertelt hem dan niet dat hij zelf ook schildert (in post-expressionistische stijl) maar hij geeft zijn ogen goed de kost. De relatie hield stand tot op de dag van vandaag. Een aantal afgebeelde werken in het boek verwijst duidelijk naar de Nieuwe Visie die Raveel in de Vlaamse schilderkunst introduceerde. De schilderijen die Claus enige tijd later maakt, vertonen sterke gelijkenis met die van de eerste Cobra-schilders in zoverre dat de stichter van de beweging, Christian Dotremont, via een introductie van Pierre Alechinsky, de jonge Claus niet weigert om tot de groep toe te treden en samen te exposeren. Ik heb het gevoel dat Cobra hem na aan het hart heeft gelegen, dat die wat wilde spontaneïteit hem lokte en dat er geruime tijd, ook via Tijd en Mens, sporen van achterbleven. Lange tijd heeft men trouwens Claus alleen maar willen zien als Cobra-exponent, zonder te beseffen dat zijn onrustige, grijpgrage geest her en der andere terreinen exploreerde. Een ervan was de collage-techniek die hij op een surrealiserende manier toepaste en waarvan het resultaat meestal in reeksen ontstond, zoals het geval was met veel van zijn werk.

Daarnaast tekende hij voortdurend in zeer gevarieerde stijlvormen die, met een zijdelingse blik, verwijzen naar o.m. Picasso, Max Ernst of Jean Dubuffet. Schilderijen, gouaches en tekeningen uit die tijd hebben betrekking op situaties zoals krijgers, gevechten, sculpturen of op dieren, mensen en machines. Die gefantaseerde mechanische voorwerpen doen weer denken aan bepaalde werken van Picabia. Een ander stadium is duidelijk abstracter, met tekens op een haast monochrome achtergrond; vierkante vormen wisselen af met driehoeken en ovalen, als ideogrammen, somber en dreigend. In 1959 ontstaan schilderijen op papier, iel en vluchtig. Zo gaat hij onafgebroken verder, experimenterend en vaak innoverend. Op zijn onstuitbare scheppingsdrang staat schijnbaar geen rem. Via de frottagetechniek mengt hij fotomateriaal met waterverf in een stijl die kort daarop door Rauschenberg wordt toegepast. Via dezelfde techniek zal hij in 1963 een Pinakoteek der Lage Landen ontwerpen. Een ander ambachtelijk element dat hij weer als één van de eerste beeldende kunstenaars zal ontwikkelen is dat

[p. 763]

van het fotokopiëren op fotopapier of op gewoon papier. Het spel met negatief-beelden, zwart-grijswit of blauw afgedrukt, al dan niet gecombineerd in collages, levert een resultaat op zichzelf op, dat echter ook kan dienen als ondergrond voor tekeningen die op hun beurt gekopieerd kunnen worden.

Het zou haast vervelend worden alle facetten van de plastische technieken waarmee Claus experimenteerde op te sommen. Eén typerend curiosum willen we nog in herinnering brengen: de ‘Evergreens’, een tentoonstelling die zowel in Amsterdam als in Brussel te zien was, waar ze de titel Imitaties meekreeg. Het is een hulde aan kunstenaars als Simone Martini, Kitaj, Roel D'Haese, Raveel en Picabia, van wie Claus de werken natekende voor een eigen musée imaginaire. Weer het spel om het spel maar met een onderliggende betekenis.

In de totale produktie, waarbij veel opzettelijk vernietigd werd of verloren ging, neemt de erotiek een grote plaats in. Soms grof, uitdagend en dan weer teder en koesterend vindt het vrouwelijk lichaam in de schilder/tekenaar een aandachtige toeschouwer. Op een vrije, soms expliciet libertijnse wijze gaat hij er mee om, nooit verzadigd van de weelde die de contouren, plooien en lijnen hem verlokkend bieden.

Dit raadselachtige boek geeft een schematisch idee van de produktie van een enigmatisch kunstenaar. Schematisch, omdat niet te schatten valt hoeveel werken er de voorbije zestig jaar ontstonden en dit dus slechts een bloemlezing kan zijn, binnen het volume van een boek. Raadselachtig, omdat geen mens, ook niet zijn meest vertrouwde vrienden, kunnen achterhalen wat Claus met zijn beeldend werk bedoelt. Of hij het als een spel beschouwt of het ernstig neemt; of hij dit aspect van zijn talent wil valoriseren of het als een vrijblijvend tijdverdrijf ziet. Heeft het tenslotte belang? Moeten we die mythe toevoegen aan de reeds bestaande literaire Claus-mythe? Hij noch wij schieten er iets mee op. Belangrijk is of dit werk ons aanspreekt, of het, zoals ieder ander werk van een kunstenaar, appelleert aan bepaalde gevoelens. Voor een groot deel zeg ik daarop ja. Wie voorbij gaat aan de pastiche, aan de soms te nadrukkelijke knipogen, aan de lust ‘zum fabulieren’ ontdekt, ondanks alle nevenaspecten, een kunstenaar die emoties weet over te dragen op een manier die overduidelijk van hemzelf is. Dat hij zich daarbij vaak schuil houdt achter spiegels die soms een ander beeld te zien geven, belet niet om door die spiegels heen te kijken wanneer men het écht wil. Claus is glad als een paling, verrassend als een kameleon, dus ongrijpbaar. En dat maakt deel uit van zijn persoonlijkheid als kunstenaar, misschien ook als mens, en belet hem om burgerlijk vervelend te zijn. Hij zet voortdurend alle kunsttheorieën op de helling zodat hij niet in een of ander hokje gestopt kan worden. Een conclusie valt er dan ook nauwelijks te trekken. Daarom krijgt hij zelf hier het laatste woord, net als in het boek: ‘En de paradox blijft dat ik de “schoonheid” die ik waardeer bij anderen in de geschiedenis en in deze tijd, de schoonheid die ik citeer, plagieer, uit mijn eigen werk wil verwijderen, vermijden, want die schoonheid verstrikt je in een netwerk van codes, geplogenheden, wetten die uiteraard alleen voor anderen gelden’.

Ludo Bekkers

hugo claus, Beelden, Mercatorfonds, Antwerpen, 1988, 256 p.