Ons Erfdeel. Jaargang 31

Een terugblik op de Westhoek

De autobiografische roman is per definitie een dubbelzinnig genre dat zich meestal beweegt in het onvatbare overgangsgebied van realiteit en verbeelding. Maar in Eeuwig en drie dagen drijft auteur Bert Vanheste deze dubbelzinnigheid ten top. Als auteur draagt hij zijn eigen identiteit over aan een vrouwelijk alter ego, de verteller en het hoofdpersonage Bertha van Craeijnest, aan wie hij bovendien zijn roman zelf opdraagt. In haar eigen levensverhaal deelt deze Bertha op een gegeven moment mee dat zij destijds voor haar eerste literaire probeersels het pseudoniem Bert Vanheste gebruikte. En anderzijds komt, tijdens het schrijven van dat levensrelaas, de auteur Bert Vanheste enkele keren bij haar, dus bij zijn personage, op bezoek. De lezer die iets verder kan kijken dan zijn neus lang is, heeft intussen met binnenpret gemerkt dat Bertha de vrouwelijke pendant is van Bert, en dat Bertha getrouwd is met haar steun en toeverlaat Andreas. Op zijn beurt is hij de mannelijke pendant van Andrea, en zo heet in het dagelijkse leven Bert Vanhestes vrouw. De auteur is aldus zijn verteller en hoofdpersonage, en tegelijk is hij dat niet: de identiteit wordt zowel bevestigd als ontkend. Deze ambiguë relatie geldt eigenlijk voor alle autobiografische romans, maar hier wordt ze benut als een situatie die het formele, illusie-verstorende spelkarakter van de roman bijzonder in de verf zet. Dat spelkarakter, dat relativerende afstand schept en bij alle betrokkenheid reserve inbouwt, dat alle emotionele overgave en vereenzelviging schuwt, dat dus op geestelijke vrijheid en zelfstandigheid uit is, komt ook tot uiting in de stijl, de thematiek, de hele visie van de roman, en werkt dus bijzonder functioneel. En dat levert opmerkelijke literaire kwaliteit op.

Voor de lezer levert de genoemde naams- en persoonsverwisseling intussen niet alleen binnenpretjes op, maar ze infecteert en ontregelt op een curieuze manier zijn leeservaring. Vrijwel voortdurend leest hij immers vanuit een soort dubbel perspectief, of vanuit het ene perspectief dat hij geneigd is in het andere om te zetten. Leest hij, op het actuele plan bijvoorbeeld over Bertha van Craeijnest als hoofddocent aan de K.U. Nijmegen, of, in het verleden, over de plaats en het jaar van Bertha's geboorte in het Westvlaamse plaatsje Pervijze, dan transformeert hij die Bertha als vanzelf in Bert. Maar op veel andere plaatsen levert dat problemen op. Zo is bij voorbeeld in het hoofdstuk ‘Een knechtebrakke’, waarin deze benaming gebruikt wordt als aanduiding van Bertha's opstandigheid in haar meisjesjaren, de omzetting al lastiger. Op het niveau van de vertelde gebeurtenissen is het aandeel van de fictie hier misschien groter, maar in ieder geval gaat het ook om iets dat fundamenteler is en dat de kern van het boek raakt. Ik bedoel dit: dat Bertha een ‘knechtebrakke’ is, d.w.z. dat zij in bepaalde situaties haar mannelijke component affirmeert, is een omgekeerd spiegelbeeld van de situatie van de auteur Bert Vanheste, die via zijn verteller zijn eigen vrouwelijke component exploiteert. In een stukje auteurscommentaar uit het eerste deel van de roman lezen we trouwens het volgende: ‘De schrijver kan bevestigen dat hij zijn personage (...) opvatte als de belichaming van zijn, ondanks zoveel, positieve kijk op het leven. Het oorspronkelijk mannelijk geconcipieerde personage bleek op duistere gronden slechts als vrouw levensvatbaar te zijn’. Of, anders gezegd, de schrijver Bert Vanheste concipieert zijn zelfportret vanuit een vrouwelijk gezichtspunt. Dat is op zijn minst merkwaardig. Men zou, als parallel, kunnen denken aan een vrouwelijke schrijver met het mannelijke pseudoniem Andreas Burnier, die o.m. in haar debuutroman Een tevreden lach haar zelfportret tekent vanuit een mannelijk perspectief. In haar geval heeft dit perspectief, behalve met transseksuele gevoelens, te maken met een thematiek van innerlijke bevrijding en herstel van identiteit. En dat laatste geldt eveneens, op een omgekeerde manier, voor Bert Vanheste. Hij is dan de mannelijke auteur die het herwinnen van zijn evenwicht en zijn droom van een leefbaarder wereld in de vrouwelijke krachten situeert.

Maar hoe is het verhaal, in hoofdtrekken geschetst? Tijdens een promotieplechtigheid in de

[p. 750]

aula van de Nijmeegse universiteit raakt de docente Bertha van Craeijnest in verwarring: zij stort psychisch in elkaar, haar bewustzijn valt in scherven. De soort travestie die door de geleerde heren in toga wordt opgevoerd, plaatst haar in een flits terug naar de kerk met de heiligenbeelden in haar Westvlaamse geboortedorp Paradijsegem. De orde tussen heden, verleden en toekomst, tussen hier en elders, is verstoord, en moet opnieuw, maar anders, in nieuw te ontdekken perspectieven en verbanden worden samengesteld. Aan de ene kant het oude Vlaanderen van voor de jaren zestig, dat zij achtergelaten heeft en waarvan ze is vervreemd, aan de andere kant Nijmegen in de restauratiesfeer van de jaren tachtig, waarin zij zichzelf verliest. Waar staat zij precies, wat is de betekenis van die beide polen van haar leven? De roman die ze begint te schrijven wordt opgevat als een onderzoek dat een mogelijk antwoord op die vragen moet opleveren. Wat het verleden betreft is het resultaat een ongemeen scherp en plastisch beeld van een bijna verdwenen stuk Vlaanderen, de Westvlaamse Westhoek, dat in fragmentaire kringen om haar persoonlijke kinder- en jeugdjaren wordt opgeroepen. Met het herinnerde verleden kan een schrijver in principe alle kanten op, het beeld dat hij ervan ontwerpt wordt bepaald door het principe van waaruit hij schrijft. Bij Vanheste is dat de overal voelbare spanning tussen herkenning en vervreemding, tussen gebondenheid en bevrijding, tussen liefde en afwijzing, tussen hart en kritische rede. Deze dialectiek maakt zijn boek boeiend en interessant. De grondtoon ervan is er een van milde distantie, een mengeling van humor en ontroering, grappigheid en satire, ironie met uitschieters naar sarcasme, emotie met momenten van bedwongen lyriek, zoals in sommige evocaties van het oude, nu verwoeste landschap, of taferelen met de aangrijpende figuur van vader Honoré, de mislukte en machteloze

Bert Vanheste (^o1937).

verliezer die als in der eeuwigheid op zijn mondharmonica ‘J'attendrai’ speelt. De speels hyperbolische stijl met komische en ironische intentie die daarbij wordt gehanteerd, schept op zijn beurt de nodige afstand tussen beleving en verwoording. Maar het is tegelijk een stijl met veel contrasterende variaties. Zo roepen de telkens terugkerende archaïsch klinkende plaatsnamen als Schoorbakke, Rousdamme, Lampernisse, Tervaete, Avekapelle en vele andere een soort mythische sfeer op, waartegen het volkse taalgebruik, komisch, plat en schunnig, voor een realistisch tegengewicht zorgt. Opmerkelijk is trouwens de manier waarop Vanheste erin is geslaagd dat primitieve volk uit de Westhoek door een rechtstreekse pasticherende weergave van zijn taalgebruik in zijn bekrompen, lachwekkende mentaliteit weer te geven. De bladzijden waarin dat gebeurt herinneren soms aan Claus of Van den Broeck, en zijn misschien soms ook wel als knipoogjes in de richting van die beide - verwante - auteurs op te vatten.

Aan het eind van het tiende en voorlaatste hoofdstuk heeft Bertha haar houding ten aanzien van Vlaanderen én van Nijmegen, als twee verschillende typen van samenleving bepaald. Wat afgedaan heeft wordt verworpen, wat bruik- en vruchtbaar is voor de toekomst wordt vastgehouden. De charme van het aardse leven enerzijds, de tolerantie en de vrijgevochten geest anderzijds dienen met elkaar te worden ver-

[p. 751]

bonden. Het Vlaanderen dat radicaal afgewezen wordt is het slaafse, fatalistische, verblinde clericale Vlaanderen met zijn valse idealistische romantiek en pretentieus nationalisme. In het elfde en laatste hoofdstuk slaat het realisme van de roman radicaal over in de ludieke, provoachtige, utopische droom van een leefbare toekomstwereld, waarin de positieve krachten van de beide gemeenschappen met elkaar worden verbonden. Door welk mirakel dat gebeurt vertel ik niet, maar ik wijs alleen nog op een paar wezenlijke aspecten ervan. Aan de beide polen, het land van herkomst aan de Ijzer en Nijmegen/Nederland, wordt de verworpen, verdrukkende mannenmaatschappij gesymboliseerd door de hybris van twee torens, de IJzertoren en de Erasmustoren, die als reusachtige penissen oprijzen. In het slotvisioen van de roman worden die beide torens neergehaald door de werking van een deeltje antimaterie, dat door de Moeder, de Magna Mater, wordt afgescheiden. Te dol, zou je kunnen zeggen, te zeer romantiek uit de jaren '60, en in ieder geval een literair waagstuk. Maar het hoofdstuk draagt als titel ‘Een droom in een netzak’, en daardoor wordt ook de utopie voldoende gerelativeerd en met spot bestookt om acceptabel te zijn. En als louter literatuur hoeft de fantasie geen grenzen te kennen, zolang ze maar niet daadwerkelijk aan de Macht komt, en daarin ondergaat.

Paul de Wispelaere

bert vanheste, Eeuwig en drie dagen, Meulenhoff Amsterdam / Kritak Leuven, 1988.