Ons Erfdeel. Jaargang 31

[p. 733]

Wilfried Pas, het gevecht met zichzelf
Ludo Bekkers

LUDO BEKKERS
werd geboren te Antwerpen in 1924. Is produktieleider Instructieve Omroep B.R.T. en kunstcriticus. Werkt als kunstcriticus mee aan verschillende tijdschriften in Vlaanderen en Nederland.
Adres: Lange van Ruusbroecstraat 13, B-2018 Antwerpen

Tegenstrijdigheden zijn één van de essentiele kenmerken van het menselijk wezen. Wellicht houden ze hem/haar in evenwicht. In de meeste gevallen worden ze, haast angstvallig, voor anderen verborgen gehouden, omdat een zekere trots of schroom ons ervan weerhoudt de totaliteit van onze persoonlijkheid aan derden prijs te geven. Bij kunstenaars ligt dat vaak anders. Het lijkt erop, dat zij in hun werk afstand nemen van deze dualiteit en vrijuit tonen wat ze denken, voelen en zijn, en daaraan zelfs hun betekenis ontlenen. Dat is ongetwijfeld het geval bij Wilfried Pas (Londerzeel, 1940). Het getourmenteerde geweld dat hij in zich opstapelt, zijn woede, angsten, de bittere smaak van onrecht en bedrog, maar ook zijn tederheid, liefde en kwetsbaarheid draagt hij, in volle tegenstrijdigheid, over op het oeuvre dat hij meedogenloos schept. Hij praat niets goed, kijkt de toeschouwer niet naar de ogen, verbergt zich niet achter schijn maar toont zich in de volle eerlijkheid van zijn gevoelswereld. Hij wil of kan ook niet over zijn werk praten, omdat zijn taal niet uit woorden bestaat. Zijn idioom is het materiaal waarmee hij werkt en dat hij manipuleert in de vorm die zijn emoties hem opleggen. Terugkijkend op haast vijfentwintig jaar arbeid kan men al van een oeuvre spreken dat zich manifesteert in tekeningen, grafiek en beeldhouwwerk en dat rechtlijnig evolueerde in hetzelfde klimaat; daarbij is een soort angst voor de diepere verborgenheden van de menselijke ziel en geest één van de grote dragende elementen. Je zou kunnen stellen dat Pas zichzelf voortdurend analyseert, om te vinden wat hem drijft, wat hem maakt tot wie hij is. Een criticus schreef: ‘Zijn werk is zo scherp intiem dat het tonen ervan ook een totaal wegschenken van zichzelf betekent’.

Zijn aanleg voor het kunstenaarschap manifesteerde zich toen hij dertien jaar was, omdat hij toen een gebroken been opliep. Maar het had waarschijnlijk ook anders gekund. Tijdelijk invalide bracht hij zijn gedwongen rusttijd door met tekenen en hij bleef tekenen tot het beeldhouwen erbij kwam. Eerst volgde hij lessen aan het Sint-Lukasinstituut in Brussel, maar na vier jaren kon hij het niet meer vinden met de specifieke mentaliteit die in de school heerste en trok hij naar de Akademie in Antwerpen om zijn studie of te maken. Daarna volgde het Hoger Instituut voor Beeldende Kunsten, ook in Antwerpen, waar hij afstudeerde als laureaat in de beeldhouwkunst. Toen hij 25 was, behaalde hij de Berthe Art-prijs, een belangrijke onderscheiding die het hem mogelijk maakte naar Marokko te reizen om zijn horizon te verbreden. Daarna nam hij, om den brode, een baan

[p. 734]

Wilfried Pas, ‘De grote illusie’, was, hout, touw en andere materialen, 1981.

Wilfried Pas, ‘De Val der Engelen’, diverse materialen, 130 × 100 cm, 1985.

[p. 735]

aan als leraar tekenen op een middelbare school en enkele jaren later werd hij aangesteld als hoogleraar aan de Koninklijke Akademie voor Schone Kunsten in Antwerpen.

Evenals zijn generatiegenoten - beeldhouwers in spe - werd ook hij tijdens zijn opleiding erg weinig ingelicht over de internationale ontwikkelingen in de kunst. Het ging in die tijd om een vakopleiding zonder meer en de daarbij behorende intellectuele vorming moest hij zelf verwerven. Wie over weinig of geen middelen beschikte kon zich niet de weelde veroorloven om te gaan kijken wat er in het buitenland aan de hand was en moest zich behelpen met de schaarse tentoonstellingen die lokaal of nationaal werden ingericht. Voor de jonge beeldhouwers waren dat dus, in het begin van de jaren zestig, de Biënnales in het Antwerpse openluchtmuseum Middelheim, waar de naoorlogse Italiaanse sculptuur en het werk van o.m. Henry Moore werden getoond. Beide hadden een sterke invloed op de jongeren; de Italianen omdat ze duidelijk geënt waren op de klassieke kunst en Moore vooral om zijn nieuwe organische vormentaal. Het was dus niet eenvoudig om die nieuwe tendenzen te verwerken zonder er in mindere of meerdere mate door beïnvloed te worden en vele minder uitgesproken persoonlijkheden zijn destijds in dit stadium blijven steken.

Het is voor Wilfried Pas wellicht een geluk geweest, dat hij gedwongen werd om een leraarsbetrekking aan te nemen en daardoor veel tijd moest besteden aan het tekenen. Hierdoor heeft hij zich mentaal kunnen vrijmaken en ontstond er, via het tekenwerk, langzamerhand een eigen idioom dat later, toen hij de kans aangreep en de creatieve drift niet meer te stuiten viel, een verdere ontplooiing kreeg in zijn beeldhouwkunst. Over die eigen, zeer persoonlijke beeldtaal zijn nogal wat geschreven interpretaties de wereld ingestuurd, die echter geen raad weten met het chaotische, soms onmeedogenloze en beangstigende beeld dat de kunstenaar van de mens geeft. Het feit dat hij behoorde tot de groep van kunstenaars die onderkomen gevonden hadden in de galerij ‘De Zwarte Panter’ in Antwerpen - samen met onder meer Walter Goossens en vooral Fred Bervoets - heeft zonder twijfel een grote invloed op hem gehad. Vooral met Bervoets voelde Pas zich verwant; niet dat ze tot éénzelfde school zouden behoren, maar meer vanwege de maatschappelijke onvrede die hen beiden dreef, al uiten ze zich tot op vandaag op een wezenlijk andere manier. Pas is een ernstig en rechtschapen kunstenaar die geen oneerlijkheid bij anderen verdraagt maar die, zoals iedereen, en toch dagelijks mee geconfronteerd wordt. Daarom sluit hij zich op in zijn atelier en werkt er aan zijn onvrede en ook aan zijn angsten die voortkomen uit de confrontatie met de bittersmakende wereld. Lapidair gesteld zou men zijn werk tragisch kunnen noemen, maar het wekt geen medelijden noch droefheid op en zeker geen deernis. Het gaat veeleer om de dramatiek van het gevecht van de kunstenaar zelf tegen hem omringende krachten die vaak onnoembaar zijn, anoniem, maar die duidelijk invloed hebben op zijn bestaan. Eén element is wel benoembaar: de dood. Ze is vrijwel constant aanwezig al is het onderhuids, verscholen achter de tribulaties van het leven. Daarmee wil niet gezegd zijn, dat zij als een duidelijk waarneembaar beeld in het werk te herkennen valt, maar toch is zij als een permanente dreiging voelbaar.

Pas gebruikt vaak touw in zijn beelden en kijkkasten, en het komt me voor dat hiermee gezinspeeld wordt op de gebondenheid van de mens aan zijn eigen lot, het onverbreekbare gevangen zitten in een cocon die de maatschappij rond ons heeft geweven en die ons zo onverbiddelijk beperkt en conditioneert. De fundamentele, organische angst in die situatie om te komen, zet de kunstenaar om in zijn werken. Al schrijvend ben ik me zeer goed bewust dat ik waarschijnlijk aan Hineininterpretierung

[p. 736]

Wilfried Pas, ‘In bewondering voor de maan’, diverse materialen, 50 cm hoog, 1985.

Wilfried Pas (^o1940) (Foto Ludo Geysels).

doe, maar ik geloof niet dat er vele analyses mogelijk zijn die een andere weg zouden kunnen opgaan. Trouwens, de gebruikte materialen wijzen in dezelfde richting. Naast afvalprodukten, zoals hout, touw, riet en textiel, is de basis van de werken was. Niet slechts omdat de bronzen via de verloren-wastechniek ontstaan, maar het was wordt vaak als zelfstandig en fundamenteel materiaal gebruikt. De gevoeligheid van de kunstenaar vindt hier een tactiel even gevoelige materie die herinnert aan de huid, het leer, zacht en hard, soepel of taai. Soms laat hij het in zijn natuurlijke lijkbleke tint en gaat het dan bijkleuren en past de wassen vorm in een concept waarin andere half vergane materialen hun plaats krijgen. Bij het verwerken tot een brons zal het was zwart getint en met stofpoeder bestrooid worden om alle barokke details bij het creatieproces duidelijker te kunnen waarnemen. Barok is dit werk zeker.

Ieder beeld is samengegroeid uit menigvuldige details, een amalgaam van microstructuren die op een lyrische manier uitgroeien tot een hallucinant geheel. De taak van de bronsgieter wordt daardoor zeker niet vergemakkelijkt en de afwerking door de kunstenaar zelf vergt dan ook een zorgvuldige nazorg. Dit barokke element dat ook in de tekeningen en de zeefdrukken imminent is, manifesteert zich niet alleen in de onderwerpcomposities, maar evenzeer in de talrijke portretten en zelfportretten die in de loop van de jaren ontstonden. Zonder in de val van de karikatuur te lopen, zijn deze afbeeldingen van personages expressionistisch in die zin dat ze op een verhevigde manier het gevoelsmatig contact tussen het model en de kunstenaar uitdrukken. Dit leidt zeker niet tot sublimatie maar, vreemd genoeg, tot een luciede afstandelijkheid waarbij de betrokkenheid tot het model op een eerlijke wijze gerelativeerd wordt. In de meeste gevallen werkt Pas op kleiner formaat. De grootschaligheid boeit hem niet, want monumentaliteit

[p. 737]

Wilfried Pas, ‘Poëet’, diverse materialen, 50 cm hoog, 1985.

heeft slechts weinig met afmetingen te maken. Iedere dag, zegt hij, loop ik in de Academie langs één van de afgietsels van een Parthenonbeeld. Het is nauwelijks meer dan levensgroot maar in Athene lijkt het enorm. Naast portretten en vrije compositiebeelden ontstonden tijdens een bepaalde periode kijkkasten, taferelen opgesloten in houten kasten

Wilfried Pas, ‘Sfinks’, diverse materialen, 30 × 50 cm, 1986.

met een glazen raam. Ook in die werken was de thematiek de bittere mens-ervaring en de dood en ook een verwijzen naar een tragische erotiek. De meest recente werken zijn relatief klein van formaat, grijsachtig van tint en geven, misschien wat soberder, maar nù met een meer poëtische toets, opnieuw zicht op situaties waarin de absurditeit van het bestaan, zoals het in de geest kan ontstaan, op een persoonlijke wijze geconcretiseerd wordt.

Waar is Pas als kunstenaar te plaatsen? Misschien in de traditie van Ensor, bij wie ook ironie, maatschappijkritiek en een vorm van zelfontleding aan de orde kwamen. Maar dit is slechts een losse gedachte want eigenlijk is dit werk gewoon zichzelf, lokkend en afstotend tegelijk, agressief en toch door een zekere tederheid gevoed, geëngageerd maar met enige gereserveerdheid, broos maar krachtig, bitter vaak maar soms sarcastisch.

Ik wil, zegt de kunstenaar terloops, ooit nog eens een beeld maken waarom de toeschouwer hartelijk, ongecompliceerd zal kunnen lachen. Dat is niet de taal van een bitter man.