Ons Erfdeel. Jaargang 31

Een stromend landschap

In het laatste gedicht van zijn bundel De aardse republiek doet Willem van Toorn iets dat niet kan: hij zet het water van een rivier stil en brengt het landschap waar dat water doorheen stroomde in beweging: ‘En hier / stroomt het met jou en mij weg, stralend / en bloeiend zeewaarts, ons landschap’. Zoiets is in de realiteit onmogelijk, daar blijft het landschap op zijn plaats en stroomt de rivier onverstoorbaar

Willem van Toorn (^o1935).

door naar zee. Juist als verweer tegen dat onverzettelijke van ruimte en tijd poneert Van Toorn in zijn gedicht het tegenovergestelde. Daar zijn woorden voor, vindt hij, ze kunnen iets zeggen dat niet kan. In de taal van het gedicht gebeurt het onmogelijke, het water staat stil als het landschap en het landschap stroomt weg als het water.

Het is een liefdevolle en troostrijke wending die dit gedicht aandurft. Ook op andere plaatsen komt het voor dat Van Toorn ‘hier’, in het gedicht dat hij schrijft, iets onderneemt tegen het verstrijken van de tijd en het daarmee gepaard gaande verval, ook van plekken. In het onderhavige gedicht keert de zoon terug naar het landschap van vroeger; zijn vader ‘zal er nooit meer komen’ en speciaal voor hem richt hij in zijn gedicht dat landschap weer op (vergelijk een ander gedicht van Van Toorn: landschap voor een dode meneer). Ze hebben er beiden veel herinneringen aan, maar alles gaat voorbij, zoals water. Daarom maakt het gedicht een landschap, ‘stralend en bloeiend’, dat naar zee drijft. Het is een hommage aan de vader en een geval van dichterlijke hybris, al is dat voor Van Toorns eenvoudige en sobere spreektaal-poëzie eigenlijk geen goed woord.

Waar is ‘hier’ bij Van Toorn? Meestal is ‘hier’ heel letterlijk te nemen: hier op dit papier, hier in dit gedicht. Dan staat er bij voorbeeld: ‘Kijk, ik doe hier ook wat ik kan, ik laat / deze gemaakte woorden uit mijn hand / los als papieren bootjes’ (we zijn nog steeds aan de oever van een rivier, de zoon is aan deze, de vader aan gene zijde). Heel deze passage is zelfverwijzend en zegt dat de maker van het gedicht alle mogelijke moeite doet om met behulp van woorden de afstand tussen leven en dood te overbruggen.

Alle gedichten in deze bundel hebben wel iets met tijd, dood, liefde en poëzie te maken. Zo gezegd is dat nog weinig opmerkelijk, het begint pas opmerkelijk te worden door de manier waarop Van Toorn deze thema's aanpakt. Ik zei al dat zijn toon allerminst de hoge is: hij blijft onverheven, ook in emotionerende situaties, soms enigszins ironisch al is zijn ironie nooit van dien aard dat het vers erdoor inboet aan ernst.

De meest luchtige behandeling van de tijd vindt plaats in een reeksje van drie gedichten naar aanleiding van (erbij afgedrukte) foto's van Eadweard Muybridge (1830-1904), een Amerikaan die in 1884-1885 tienduizenden opnamen maakte van bewegende mensen om ‘The Human Figure in Motion’ wetenschappelijk vast te leggen. We zien dan, om te beginnen, tien opnamen van een lopende naakte man. In 0,083 seconden heeft hij bijna twee stappen gedaan. Dergelijke beelden moeten wel fascinerend zijn voor een dichter als Van Toorn, die zich sterk bewust is van de paradox dat beweging hier wordt vastgelegd in tien verstarde foto's, bovendien nog van iemand die honderd jaar geleden voor 48 camera's bewoog.

Hij moet bewegen. Het licht raakt hem aan.
Spieren in rug en billen zwart en wit.
Tien maal de sluiter open en weer dicht.
Roerlozer heeft nog nooit iemand gestaan.

Een andere serie laat een naakte man zien die een trapje oploopt dat na drie treden op een soort platform uitkomt. De laatste opname, de twaalfde, is tergend voor wie van afronding

[p. 590]

houdt: de man heeft zijn ene voet boven het platform, maar raakt dat nog net niet aan.

Twaalf beelden lang, een eeuwigheid van kou,
is hij twaalf standbeelden, voorgoed van steen.

Behalve van foto's maakt Van Toorn in deze bundel - maar hij deed dat al vaker - gebruik van beeldende kunst. In het algemeen trouwens heeft hij de neiging om de wereld in termen van een tekening, prent of schilderij te beschrijven, ook waar er geen sprake van is dat hij op beeldende kunst doelt. Hij trekt de werkelijkheid graag in het artificiële en spreekt dan van witbesneeuwde bergen met ‘toppen van piepschuim’ en noemt een ochtendlijk, besneeuwd bergdorp een ‘verbazend / secuur decor’.

Eén zo'n beeldgedicht heet ‘Worpswede’, genoemd naar het Noordduitse dorp waar rond de eeuwwisseling een gezelschap buitenschilders neerstreek, onder wie de pas later beroemd geworden Paula Modersohn-Becker. In het gedicht wordt een schilderij van haar, ‘Moorkanal’, nog eens opnieuw geschilderd, maar nu met woorden:

Het land terugnemen van Paula Modersohn.
Te veel verdriet. Te zwaar van vroege dood.
Van te veel verfde wolken in de sloot.
Het doek afkrabben tot een doodgewoon
gebied voor levenden. Of jij in dit
landschap bestaat hangt af van het geloof
dat ik aanbreng op het onwillig wit.
Wolken van woorden. De veeg scheve rook
op een vermoede schoorsteen. Akkers vaal
van winter. Oker. Bruin. Een taal
te kort als ik je hier niet binnen haal
‘Omstreeks 1900. Moorkanal’.

De ‘jij’ van wie in dit gedicht sprake is, komt veelvuldig voor bij Van Toorn. Hier niet, maar meestal is er een aanwijzing dat ‘jij’ vrouwelijk is. Men kan denken aan ‘de geliefde’, soms ook aan ‘de lezer’, maar het is ook heel goed vol te houden dat de ‘jij’ in de loop der jaren een intern-poëtische aangelegenheid in Van Toorns poëzie is geworden. Het is de figuur met wie een vertrouwelijke relatie bestaat en die moet worden bewaard, verstopt in wat niet onderhevig is aan de tijd, dus in een schilderij of in een gedicht. Paula Modersohns schilderij roept de associatie op aan dood, een associatie die zonder twijfel mede veroorzaakt wordt door haar eigen vroegtijdige dood; het gedicht dat het land ‘terugnemen’ wil, maakt met woorden een nieuw schilderij, een ‘gebied voor le-venden’ waarin ‘jij’ kan bestaan, als de taal daar tenminstevoor weet te zorgen.

De bundel De aardse republiek - dus niet: het hemels koninkrijk - bevat veel aardse, landschappelijke poëzie, maar gaat ook op allerlei plaatsen over de dood, de eeuwigheid, zelfs een keer over de jongste dag. De titelreeks is een in memoriam, maar dat is de reeks over de rivier in feite ook. Zelfs de gedichten bij de foto's van Muybridge kunnen als in memoriams opgevat worden. Een van de mooiste gedichten in dit genre vind ik nummer 3 uit de reeks In wit, waarin een dode postbeambte uit een Oostenrijks dorpje opstaat en weer aan het werk gaat:

‘In vrede rust Andreas Geisler, postbeambte’
in Brixen in het dal. Al vijftien jaar,
vermeldt de steen. Hij heeft het voor elkaar:
zijn graf tegen de kerk, waardoor zijn kansen
ter opstanding verzekerd zijn tot aan
het grote blazen op de jongste dag.
‘Tot ziens’ heeft dus de steen houwer gehakt.
Je ziet hem. Hoe hij dan weer dienen mag.
De hoge sneeuw door, op zijn rug de tas

[p. 591]

 

boordevol brieven in een nieuwe taal.

 

Hij danst de bergen op. Licht is zijn last.

De heldere taal en soepele versbouw van dit gedicht zijn typerend voor Van Toorn. Ook de bewering past bij hem; hij ziet liever iedereen levend en wel.

T. van Deel

willem van toorn, De aardse republiek, Querido, Amsterdam, 1988, 39 p.