Ons Erfdeel. Jaargang 31

Literatuur en decadentie

Nu de twintigste eeuw langzamerhand naar zijn einde toe loopt wordt het zowat in alle domeinen van de cultuur duidelijk dat we ook aan een nieuw ‘fin de siècle’ toe zijn. Er zijn inderdaad tal van verschijnselen die erop wijzen dat het doemdenken en de ondergangsstemming van onze tijd niet uniek zijn. Bekend is de uitspraak: ‘les queues des siècles se ressemblent’. Het is dan ook niet zo uitzonderlijk nóch helemaal toevallig dat A rebours van J.K. Huysmans, een boek dat ‘de bijbel der decadenten’ werd genoemd en dat een ‘bijna verpletterende werking’ heeft gehad, juist nu werd vertaald in het Nederlands (door J. Siebelink), en dat de belangstelling voor de fin-de-siècle-literatuur en cultuur (art nouveau!) in het algemeen zeer sterk is.

Maar over deze doorwerking of ‘herhaling’ gaat het niet in de studie van Jaap Goedegebuure. Hij wil integendeel juist wijzen op het grote verschil ‘tussen de hedendaagse millenniumvrees en de amor fati waarmee auteurs als Huysmans en Barbey d'Aurevilly het verval van zeden en cultuur gadesloegen’. Volgens Goedegebuure is het decadentisme als literair-historisch verschijnsel beeindigd vóór het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog; het decadentisme dat nu bij velen aan de

Jaap Goedegebuure (^o1940).

orde is, ook in de Nederlandse literatuur, beschouwt hij als een regressieve drang, als een nabloei.

Het boek van Goedegebuure is, gezien de reeks waarin het verschijnt, bedoeld als een algemene inleiding en pretendeert ook niet exhaustief te zijn. Het is wel, in zijn beperking, op een aantrekkelijk eclectische manier uitgewerkt; het is bovendien gebaseerd op een zeer brede grondige lectuur van en over het internationale fenomeen van het decadentisme. Het gebruik van de term zelf, decadentisme, als literair historisch begrip, is verrassend. De term werd tot dusver alleen in het Italiaans gehanteerd als periodeconcept. Goedegebuure verkiest hem boven het begrip ‘estheticisme’, dat enkele jaren geleden door Maarten van Buuren naar voren werd geschoven als periodiserend concept voor de zgn. fin-de-siècle-literatuur. Goedegebuure stelt zich hier in een eerste hoofdstuk polemiserend op tegenover Van Buuren en weegt de voor- en nadelen van beide termen tegenover elkaar af. Hij besluit dat decadentisme niet een beweging is maar een stroming, die ook onderstroming kon worden in realistisch, naturalistisch of symbolistisch werk. M.a.w., decadente elementen kunnen worden gevonden zowel bij naturalistische als bij symbolistische schrijvers.

Voor de niet-gespecialiseerde lezer zijn deze terminologische problemen vermoedelijk minder

[p. 436]

relevant; maar het is goed te beseffen dat beide termen elkaar niet helemaal overlappen en dat er verschillende accenten mee kunnen worden gelegd.

De eigenlijke studie omvat vijf, qua concept en toon onderling nogal verschillende hoofdstukken.

Eerst wordt de relatie gelegd tussen de politieke en maatschappelijke revolutie en de artistieke vernieuwingen die zich in Frankrijk, de bakermat van het decadentisme, hebben geprofileerd. De ‘nieuwe’ kunstenaar wordt er geschetst als een vrije schrijver en een kleine zelfstandige. Daarna wordt aangetoond hoe het decadentisme in de Nederlandse letterkunde van het fin-de-siècle slechts ‘in de uiterste marge’ wortel heeft geschoten, met name bij J.I. de Haan. Couperus, die ook hier de positie van een eenling inneemt, komt pas verder uitvoerig ter sprake, in het boeiende centrale hoofdstuk over de ‘verschijningen van Heliogabalus’, waarin Goedegebuure nagaat hoe deze ‘verpersoonlijking van het Romeinse Rijk in verval’ inspirerend heeft gewerkt op vele, zich decadent noemende schrijvers en dichters.

In de hoofdstukken over ‘de nieuwe mens’ en ‘morele en sociale heroriëntatie’ maakt Goedegebuure ten slotte een onderscheid tussen diverse varianten van decadentisme bij diverse auteurs. Naast het decadentisme van een Huysmans, die in zijn cultus van de schoonheid blijk geeft van een morose sensibiliteit en wereldlijke (erotische) elementen vermengt met religieuze, valt een verwant maar toch verschillend levensgevoel aan te wijzen b.v. bij G. D'Annunzio, Oscar Wilde en G. Rodenbach. Tekens van decadentie zijn de ‘vergeestelijking van de stof’, de ambivalentie, de vrouwenverachting (angst voor/afkeer van de femme fatale o.m. bij Baudelaire, Huysmans en Villiers de l'Isle Adam) en de aantrekkingskracht van de androgyne. De hele catalogus van deze decadente thematiek werd al beschreven in de bekende studie van Mario Praz, The Romantic Agony. De auteurs die verder onder de ‘heroriëntatie’ ter sprake komen, kwamen op hun beurt in verzet tegen het decadentisme. Ze zijn voornamelijk in het Duitse taalgebied te situeren (naast Rilke en Musil vooral Thomas Mann).

Het ‘overzicht’ dat hier wordt gegeven is veel omvattend. Het blijft als zodanig echter in aanzet en doet de lezer verlangen naar meer. Vooral waar in een korte Epiloog het decadente levensgevoel van het laatste kwart van de 20ste eeuw snel nog wordt aangestipt bij zulke diverse auteurs als Joyce & Co (Erwin!), Siebelink, Komrij en de Japanners Kawabata, Tanizaki en Mishima.

Anne Marie Musschoot

jaap goedegebuure, Decadentie en literatuur, Reeks Synthese, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1987, 193 p.