Ons Erfdeel. Jaargang 31

Ongenuanceerd Afrika-beeld?

Na de onafhankelijkheid van diverse Afrikaanse landen verschenen in het buitenland een aantal literatuurstudies die aantoonden dat het Afrika-beeld in de zogenaamde koloniale literaturen sterk vertekend en stereotiep was.

L. Fanoudh-Siefer had het over Le mythe du nègre (Parijs, 1968) en D. Hammond en A. Jablow gewaagden van The Africa that never was (New York, 1970). Soortgelijke analyses werden gemaakt door o.a. G. Killam (1968), M. Steins (1972), L.-F. Hoffmann 1973 en B. Street (1975).

De studie De Kongo in de Vlaamse fiktie- en reisverhalen van K. Bogers en P. Wymeersch kan in het verlengde van deze buitenlandse publikaties gezien worden. Ook deze onderzoekers stellen zich tot doel het stereotiepe beeld dat de Vlaamse Afrika-auteur van de Afrikaanse mens in zijn werk ophangt te reveleren. Bij alle literatoren (met uitzondering van G. Walschap en J. Bergeyck) vinden ze dergelijke vooroordelen terug. Aan de hand van citaten uit diverse romans en reisverhalen wordt geïllustreerd dat de blanke auteur de Afrikaan en diens samenleving vanuit een sterk superioriteitsgevoel uitbeeldt. Afrikanen verschijnen als gelukkige wilden, naïeve kinderen, cultuurloze barbaren, twistzieke ruziestokers, geobsedeerde wellustigen of belachelijke dwazen. Ook de Afrikaanse maatschappelijke instellingen, kunstuitingen en gewoonten (polygaam huwelijksstelsel, magie, geloof, dans, geneeskunde) worden door veel Vlaamse auteurs vanuit een evolutionistisch standpunt benaderd en als decadent of achterlijk voorgesteld.

Het is evident dat heel wat Nederlandse Afrika-auteurs een weinig genuanceerd, sterk vertekend en zelfs foutief beeld schetsen van de Afrikaanse mens en diens cultuur. De vele citaten die Bogers en Wymeersch aanhalen, spreken op dit punt voor zichzelf en ondersteunen hun hypothese dat in deze Afrika-literatuur ‘de mythe van het duistere konti-nent’ (p. 135) bevestigd wordt.

Wie echter het ongenuanceerde karakter van een aantal opvattingen of publikaties wil illustreren, dient zelf de nodige zin voor nuancering op te brengen. En voor een nuancerende houding is in deze studie nauwelijks plaats. Een gebrek aan nuancering dat zowel van toepassing is op het behandelde corpus, de gebruikte methode, als op het wetenschappelijk apparaat.

Het literaire corpus dat behandeld wordt, is uitermate onvolledig. De bibliografie vermeldt slechts een 100-tal titels, daar

[p. 435]

waar de Vlaamse Afrika-literatuur meer dan 200 zelfstandige proza-publikaties omvat.

Onvolledigheid schuilt ook in de gevolgde methode. Wie in een roman citaten gaat verzamelen, verwaarloost gemakkelijk de overkoepelende thematiek, de algemene wending van de romanplot of de gehele tendens van het werk. L. Bittremieux heeft zich in zijn schetsen misschien wel eens ironiserend uitgelaten over een bepaalde Yombe-mens, maar zijn ceuvre is rijk voorzien van antropologische referenties die de materiële en geestelijke cultuur van de Yombe bijzonder genuanceerd weergeven. Ook het werk van J.M. Elsing, A. Claeys, H. van Thiel en L. Minjauw vertoont een krachtige impact van respectievelijk de Luba-cultuur, de Lunda-geschiedenis, de Ngombe-woordkunst en de Kongo-tradities. Verder kunnen we ook moeilijk het Afrikaanse mensbeeld uit de romans van D. ver Boven, R. van de Linde of G. Tireliren laten inpassen in het stereotiepenpatroon dat Bogers en Wymeersch menen te kunnen afleiden. Het werk van heel wat literatoren laat ons niet toe al te snel te generaliseren. In die optiek zijn de volgende conclusies dan ook moeilijk verteerbaar: ‘...de auteurs van de verschillende romans () kennen maar één cultuur: de westerse!’ (p. 132) of ‘De afrikaan blijft dus onhandelbaar. Hij is een dier’ (p. 136). Erger nog is het wanneer dergelijke ongenuanceerde uitspraken bovendien niet in het kader van de studie thuishoren. Bijvoorbeeld: ‘Vele blanke eenzaten die in de “broesse” leefden, zowel in de realiteit als in de romans, werden niet alleen door hun rasgenoten als gek versleten, maar waren dat ook daadwerkelijk’ (p. 28).

Over de stijl waarin deze wetenschappelijke studie gesteld is (bijvoorbeeld: ‘seks, drugs maar zonder rock 'n roll’, p. 61) wil ik niet uitweiden; wel wil ik erop wijzen dat het onvermeld overschrijven uit bronnen niet bepaald netjes is. Ik vermeld hier slechts de passages over Van Booven (p. 15) waar de studie Geschiedenis van de Vlaams-Afrikaanse Letterkunde van A. Verthé en B. Henry (Leuven, 1962, p. 39) woordelijk gevolgd wordt. En het fragment over J. Geeraerts (p. 29) waar M. van Spaandonck (Yang, 1973, p. 148) als bron gediend heeft.

Het Afrika-beeld dat onze Vlaamse literatoren in hun werk ophangen, is gelukkig heel wat genuanceerder dan de auteurs van deze studie schetsen.

Julien Vermeulen

k. rogers en p. wymeersch, De Kongo in de Vlaamse fiktie- en reisverhalen, Brussel, CEDAF-ASDOC, nrs. 4-5, juli 1987, 167 p.