Ons Erfdeel. Jaargang 31

Vier gezichten van een dichter

Paul Claes is ongetwijfeld één van de beste kenners van Hugo Claus' werk. Na voortreffelijke studies als De mot zit in de mythe (1984) en Claus-reading (1984) geeft Claus Quadrifrons opnieuw blijk van inzicht, belezenheid en intelligentie. Het was vast niet Claes' bedoeling met deze vrij beknopte beschouwing nieuwe perspectieven voor de studie van Claus' poëzie te openen. Toch bevat zijn essay diverse verrassende vondsten en vruchtbare bevindingen. Ik verwijs hier slechts naar de ontdekking van de allusies op Suster Bertken en (een pseudo-)Hölderlin (pp. 25-28), naar de vaststelling dat Claus in de animaliteit niet de determinatie door het instinct ziet, maar een soort vrijheid (p. 18) en naar de overweging dat diens toenemende traditiebewustzijn niet meteen een traditionelere kijk impliceert (p. 20).

De systematische indeling van de stof maakt van dit essay een uitstekende inleiding tot Claus' poëzie. Achtereenvolgens behandelt Claes de animale dichter, de erudiete dichter, de geëngageerde dichter en de ludieke dichter. Afzonderlijk én in hun onderlinge, vaak paradoxale en wat ondoorzichtig blijvende samenhang getuigen deze ‘Vier gezichten van een dichter’ volgens Claes van Claus' onbeperkte vrijheidsdrang. Nu eens wordt de aard van de poëzie beklemtoond en dan weer de middelen of de functie, nu eens de verhouding tussen natuur en cultuur en dan weer deze tussen mens en wereld of tussen dichter en taal. Deze werkwijze, die zich beroept op erg disparate elementen, waarborgt een veelkantige benadering.

Het is uiteraard een krachttoer om een omvangrijk, gediversifieerd en complex poëtisch oeuvre als dat van Claus op een overzichtelijke manier in kort bestek voor te stellen. Dat een aantal aspecten daarbij minder aandacht krijgt, is haast onvermijdelijk. Zo komt de erotische dichter alleen zijdelings aan bod, als één

Paul Claes (^o1943).

van de gestalten van de animale dichter. Enkele onvolkomenheden konden m.i. gemakkelijk hersteld worden, b.v. door een minder rigoureuze interpretatie van de begrippen animaal en erudiet.

Claes gaat niet in op het feit dat Claus' zg. animaliteit moeilijk kan worden losgemaakt van de meeromvattende en fundamentelere categorie van het aardse. Bovendien ontleent hij zijn materiaal nagenoeg uitsluitend aan de vroege poëzie (tot 1963), zodat een deel van het werk buiten beeld blijft. Evenmin wordt ingegaan op de opvallende parallel tussen Claus' werk en dat van de experimentele dichters én schilders. In verband met al deze opmerkingen verwijs ik slechts naar de bundel Zwart (1978), geschreven bij plastisch werk van de experimentele schildersvrienden Appel en Alechinsky. Daar distantieert de auteur zich nadrukkelijk van de zg. experimentele mythe, die ook hij ooit heeft aangehangen. Claes onderkent wel degelijk het gecultiveerde karakter van Claus' animaliteit, maar hij gaat niet dieper in op het feit dat diens vroege belangstelling voor het animale (en het aardse) slechts één facet is van een poëtica die probeert d.m.v. het woord een alternatief mensen wereldbeeld te ontwerpen, los van de Westerse, cartesiaanse cultuur.

In het hoofdstuk over De erudiete dichter wordt het begrip erudiet zo eng geïnterpreteerd dat het in feite samenvalt met Claus'

[p. 422]

gebruik van de citatentechniek. Bovendien is de toelichting, die meer dan de helft van de uiteenzetting beslaat, toegespitst op één enkel gedicht. Over de filosofische en wetenschappelijke achtergronden van Claus' poëzie en poëtica b.v. wordt niet uitgeweid. Door de eruditie te reduceren tot het gebruik van vreemde elementen en dit dan weer te beschouwen als ‘een moedwillig spelen met vormen’ (p. 28) is de erudiete dichter weinig meer dan een variant van de ludieke dichter. Elders poneert Claes de stelling dat een ‘groot deel van Claus' werk (...) citatenkunst’ is (p. 21). Of dit zo is, zo ja, hoe groot én hoe belangwekkend dat deel dan wel is, moet nog worden aangetoond. Overigens is Claes' boude bewering een wat zinledige mededeling, aangezien volgens hem literatuur nu eenmaal bestaat ‘bij gratie van het citaat’ (p. 22).

In het hoofdstuk over De geengageerde dichter hecht Claes blijkbaar weinig belang aan de nauwe band tussen de individuele en de sociale problematiek. M.i. gaat hij iets te snel voorbij aan (de maatschappijkritische accenten in) Claus' antifamiliale en antigodsdienstige houding. Hij negeert het belang van het surrealisme en overschat dat van het tijdschrift Tijd en mens. Een blinde vlek is ook hier weer het experimentalisme, waarvan diverse vertegenwoordigers (Lucebert, Elburg, Kouwenaar...) fel geëngageerde geluiden lieten horen.

Tussen haakjes. Volgens Claes evoceert het gedicht Voor de snelle dood van een ‘connoisseur’ het beeld van de wegens collaboratie veroordeelde Urbain van de Voorde (pp. 33-34). (Daarbij is de woordverbreking in het enjambement ‘In vete en in haken,/kruis en toorts’ hem blijkbaar ontgaan.) In 1973 echter veegde Claus de identificatie met Van de Voorde van de tafel met de opmerking: ‘V.d. Voorde was geen “connoisseur”. De gehekelde is niet één bepaald iemand, maar een soort. Een mengsel van Teirlinck, Roelants, etc.’, wat ik toen ook, gezagsgetrouw als steeds, vermeldde in mijn monografie Hugo Claus of Oedipus in het paradijs (p. 260).

Over De ludieke dichter kan ik kort zijn. Claes brengt er een synthetisch en evenwichtig beeld van Claus' vele taalspelen. Jammer genoeg wordt ook dit hoofdstuk ontsierd door enkele onduidelijke, onnauwkeurige en onjuiste gegevens. Vooral met de god Chronus lijkt Claes een gestoorde relatie te hebben, gelet op de vaak merkwaardige chronologische fouten (pp, 9, 17, 21, 29, 33 ... ). Mocht dit essay ooit worden herdrukt, wat ik van harte hoop, dan moet de auteur voorkomen de vitters te bekoren.

Georges Wildemeersch

paul claes, Claus Quadrifrons. Vier gezichten van een dichter, Dimensie, ‘Leidse Opstellen’ 6, Leiden, 1987, 53 p.