Ons Erfdeel. Jaargang 31

[p. 419]

Culturele kroniek
Literatuur

Couperus, een onbekende?

Het ziet ernaar uit dat de Couperus-studie de wind in de zeilen heeft. Couperus is in. Hij wordt herdrukt, gelezen, bestudeerd. Zijn brieven worden uitgegeven en er komt een nieuwe editie van het verzameld werk. Een volledige nu. Want de bestaande editie van de Verzamelde werken, uitgegeven in 12 Deleu bij Van Oorschot tussen 1953 en 1957, bevatte niet de volledige werken.

De Van Oorschot-editie raakte slechts moeizaam verkocht. Niettemin werd ze in 1975 ongewijzigd fotografisch herdrukt. De interesse voor Couperus is sinds de jaren vijftig inderdaad gestadig blijven groeien, zodat ook de behoefte toenam om te beschikken over de complete en authentieke Couperus, in de oorspronkelijke, karakteristieke spelling en interpunctie.

De Volledige werken, uitgegeven bij Couperus' ‘eigen’ uitgever Veen, is een ‘kritische leeseditie’ onder de redactie van K. Reijnders, E. Braches, J. Fontijn, Marijke Stapert-Eggen en H.T.M. van Vliet. In november 1987 zijn al twee Deleu verschenen, namelijk het bekende Eline Vere en Antiek toerisme. Alle titels zullen in aparte boeken verschijnen, zodat er maar liefst vijftig Deleu zullen komen. Er zullen van 1988 tot 1995 zes delen per jaar worden uitgebracht, afwisselend proza, poëzie, novellenbundels en journalistiek werk. Hiermee kan nu ook een begin worden gemaakt met de wetenschappelijke studie van Couperus' teksten.

Als grootste schrijver van het fin-de-siècle in de Nederlandse literatuur geniet Couperus momenteel van de algemeen herleefde belangstelling voor het decadentisme en estheticisme van het einde van vorige eeuw. Maar het leven van deze uitzonderlijke figuur, die door zijn dandyeske optreden al heel snel een legende werd, heeft altijd al vele lezers en bewonderaars geïntrigeerd.

Typerend is bijvoorbeeld, dat Couperus vrij vroeg een uitvoerige biografie heeft gekregen, ofschoon het genre van de biografie in de Nederlanden, in vergelijking met de omringende landen Frankrijk, Engeland en Duitsland, juist schromelijk in gebreke blijft en overeenkomstig ondergewaardeerd wordt.

De biografie van Henri van Booven, die Couperus nog heeft ontmoet, verscheen in 1933, tien jaar na het overlijden van de schrijver. Couperus' huidige biograaf, Frédéric Bastet, noemt deze eerste studie een ‘magnum opus’, maar wijst op onoverkomelijke bezwaren: gebrek aan systeem, kritiekloze bewondering, het meestal ontbreken van bronvermeldingen. Toentertijd werd het boek van Van Booven door niemand minder dan Menno

F.L. Bastet (^o926).

Ter Braak de grond ingeboord: het bleef steken in het anekdotische en miste de synthetische kracht die voor een indringend portret van de schrijver nodig is.

Dit alles doet niets af aan het feit dat de biografie van Van Booven ‘een ware goudmijn van informaties’ bevat en als zodanig ook lang stand heeft gehouden. Langer dan de psychologische Verkenning door H.W. van Tricht (1960; 1980³), die Couperus in de eerste plaats als een interessant ‘neurotisch ziektegeval’ behandelde; langer ook dan het vlotte, maar weinig zoden aan de dijk zettende Levensverhaal dat ter gelegenheid van de 50e sterfdag van de schrijver werd uitgebracht door voordrachtkunstenaar Albert Vogel (De man met de orchidee, 1973; bewerkt tot Een schrijversleven, 1980). Van Boovens Leven en werken van Louis Couperus werden nog in

[p. 420]

1981 (anastatisch) herdrukt met een ‘streng’ maar juist oordelend nawoord van F.L. Bastet.

De kwaliteiten van de ‘nieuwe’ biografie liggen in de lijn van wat Bastet zelf waardeerde bij Van Booven: het gaat in de eerste plaats om een gigantische verzameling feitenmateriaal. Bastets biografie is geen ‘echte’ biografie (zoals Ter Braak die wilde en zoals er worden geschreven in het Engels, Duits en Frans). Maar hij dient het boek in feite ook niet als zodanig aan. De titel - Louis Couperus. Een biografie - is misleidend en wordt gecorrigeerd in het inleidende hoofdstuk: ‘uitgangspunt is geweest het verzamelen van zoveel mogelijk feiten’; het resultaat is een ‘kroniek van een schrijversleven’, ‘een collage’ (pp. 25-26).

Dat Bastets biografie zulke monumentale proporties kon aannemen (het geheel beslaat 872 pagina's) heeft te maken met het feit dat de vrijwel volledige correspondentie die Couperus gedurende bijna dertig jaar met zijn uitgever L.J. Veen heeft gevoerd bewaard is. Bastet zelf heeft deze brieven eerder al integraal, met annotaties uitgegeven (in de reeks Achter het Boek van het Nederlands Letterkundig Museum Den Haag, 1977, 2 dln). De ontsluiting van de brieven alleen al wettigde een nieuwe Couperusbiografie: ze ‘geven niet alleen zeer waardevolle achtergrondinformatie over het ontstaan van zijn boeken, maar lichten ons ook tamelijk nauwkeurig in over zijn reizen, zijn verblijfplaatsen en de familieleden, vrienden en kennissen die hem het meest na aan het hart lagen’ (p. 19). De ironie van het lot heeft gewild dat Bastets biografie al was afgesloten toen de ‘tegencorrespondentie’ aan het licht kwam. De brieven van Veen zelf aan Couperus -althans een aantal ervan - werden teruggevonden door H.T.M. van Vliet bij de voorbereiding van de editie van de Volledige werken: ze zijn bewaard in de kopieboeken van Veen, die nog ‘onbewerkt’ in de archieven van het Haags letterkundig museum lagen. Van Vliet heeft er inmiddels al een bloemlezing uit gepubliceerd (Veen, 1987).

De verdienste van de ‘biografie’ van Bastet bestaat, zoals gezegd, voornamelijk in het verzamelen van alles wat we weten over Couperus, inclusief de - aanvankelijk soms zeer negatieve! - reacties op diens werk. Bastet had eerder al gegraven naar de identiteit van Couperus' vriend Orlando, een ‘held’ die hij opvoerde in zijn feuilletons (zie Bastets Een zuil in de mist, 1980, een voorstudie voor deze biografie). Vast staat nu dat het gaat om Giulio Lodomez, die, naar de omschrijving van Gerard Reve, de laatste ‘grote tragische liefde’ van Couperus moet zijn geweest (Het geheim van Louis Couperus, 1987). Verder heeft Bastet zich ook verdiept in het gedeeltelijk bewaarde familiearchief-Couperus, zodat hij ook heel wat kon onthullen over de voorgeschiedenis van de familie. Ook de (literaire) ambities van de strenge maar humane vaderfiguur, die zich toch met veel geduld aan de opvoeding van zijn jongste knaap heeft gewijd - Louis was een nakomertje in een zeer talrijk gezin - worden hier voor het eerst belicht.

Het schrijversbeeld dat uit Bastets biografie te voorschijn komt is niet nieuw, wel werd het verduidelijkt en aangevuld. Couperus was niet zozeer de oppervlakkige flaneur, de pretentieuze en verwijfde estheet die allerlei roddels deed ontstaan, hij blijkt ook, en vooral, een keiharde zakenman te zijn geweest, een zéér harde werker en een rusteloos reiziger. Met zijn vrouw Elisabeth Baud, een rechtstreekse nicht, woonde hij meer in het buitenland dan in Nederland. Tegenover zijn uitgever, die hij slechts enkele keren heeft ontmoet, bleef hij onhandelbaar veeleisend. Het ging zelfs zover dat hij omstreeks 1910 besloot geen romans meer te schrijven omdat de verkoop van zijn boeken achteruitging en Veen de

[p. 421]

hoge honoraria die hij vroeg niet meer kon betalen.

Heel open behandelt Bastet Couperus' homo-erotische aanleg. Hij omschrijft Couperus als iemand die zijn androgyne aanleg in de loop der jaren als een superieure eigenschap en een voorrecht is gaan zien. Met Elisabeth Baud had hij wat Bastet een ‘blank’ huwelijk noemt.

Bevreemdend bij dat alles is wel dat het persoonlijke leven van de schrijver inderdaad een geheim blijft. De conclusie van Bastet zelf luidt: ‘Het is een kenmerk van een groot en belangrijk kunstenaar, dat zijn diepste wezen ondoorgrondelijk blijft’. Het ‘verhaal’ van Couperus' leven blijkt uiteindelijk dus beperkt te zijn tot ‘uiterlijke’ feiten. Materiaal voor ‘meer’ is er namelijk niet. Waar wordt geïnterpreteerd - en Bastet doet dit in een vrij suggestieve vraagstijl - wordt veelal gebruik gemaakt van het literaire werk, een werkwijze die gevaren inhoudt waarvan Bastet zich bewust is. Vooral voor de vroege jaren (1889-1891) wordt, bij gebrek aan directe bronnen, frequent verwezen naar de autobiografische roman Metamorfose. Op dezelfde manier worden de autobiografische feuilletons gebruikt. Dit gebeurt weliswaar met ‘grote voorzichtigheid’, maar het blijven dan toch ‘literaire verdichtsels’.

Couperus zelf - in alles paradoxaal - gaf hiertoe aanleiding. Toen E. d'Oliveira hem benaderde voor een interview verwees hij hem naar zijn boeken zelf -‘omdat ik mij in die boeken geheel geef als ik ben’ - maar bij een andere gelegenheid liet hij niet na te waarschuwen dat hij volgaarne loog en altijd gelogen had: ‘mijn proza-woord is een leugen’.

Het ziet er alvast naar uit dat nog vele generaties zich in het raadsel Couperus zullen kunnen verdiepen.

Anne Marie Musschoot

frédéric bastet, Louis Couperus. Een biografie, Em. Querido's Uitgeverij b.v., Amsterdam, 1987, 872 p.