Ons Erfdeel. Jaargang 31

[p. 359]

De poezie van Judith Herzberg
Dirk Kroon

DIRK KROON
werd geboren in Schiedam in 1946. Studeerde Nederlandse taal- en letteren te Leiden. Letterkundige. Publiceerde een dertiental dichtbundels en essays o.a. over J. Slauerhoff, M. Nijhoff, J.H. Leopold, J. Eijckmans, H. Lodeizen en M. Mok.
Adres: Stresemannplaats 177, NL-3068 JL Rotterdam

De invloed van de actualiteit op de kunst is wisselend. In de moderne geschiedenis is er geen gebeuren dat zoveel effect heeft gehad op de westerse kunstenaar als de Tweede Wereldoorlog. De visie op de mens is er diepgaand door beïnvloed. De naoorlogse mens stond ontredderd in de werkelijkheid. Hij dwaalde rond in de puinhopen die soortgenoten hem hadden bezorgd. Hij was radeloos en voelde zich schuldig. Met gemengde gevoelens deed hij een poging de chaos te lijf te gaan.

Wanneer we de blik richten op de Nederlandse poëzie, zien we kort na 1945 een generatie dichters opkomen, die het allereerst zoekt in de weergave van de chaos. De logische consistentie van het gedicht wordt losgelaten, de beelden zijn vaak bizar, de ‘schoonheid’ is schrijnend. De naoorlogse dichter toont gezichten zoals Picasso ze schilderde: hier een oog, daar een mond, iets van een neus, elders een tweede oog. De ondergane emoties staan anno 1945 geen fotografische weergave meer toe. Het portret is versnipperd. Veel snippers zijn verschroeid. Een gaaf geheel valt er voorlopig niet meer te maken. Een legpuzzel blijft over.

Wie van weer een volgende generatie is, wie gezien heeft wat er werd bereikt met de chaotische uitbeelding en het verzamelen van portretsnippers, kon besluiten af te zien van een grootse uitbeelding, kon de moed hebben opgegeven de werkelijkheid ooit nog compleet in beeld te kunnen brengen en kon zich richten op de snippers, op de details, de kleine, vaak over het hoofd geziene onderdelen van de realiteit.

Een van degenen die aldus te werk lijkt te gaan, is Judith Herzberg (^o1934). Zij debuteerde in 1964 met de bundel Zeepost. De titel geeft meteen een thema, dat een belangrijk deel van haar werk zal bepalen: de mens is gescheiden van de ander, leeft vaak in een ander land of continent dan de liefste, zendt en ontvangt tekens van leven, liefde en verdriet. Daarbij valt op hoe voorzichtig Judith Herzberg te werk gaat: het is of niet in de eerste plaats de ik, maar vooral de ander kwetsbaar is en op de vlucht dreigt te slaan bij pathos. Bijna een beginselverklaring is het volgend vers:

Het leven wordt plotseling ontroerend
als je denkt aan de posterijen,
niet de bezorgers langs de huizen,
maar aan de hele organisatie.
Aan de hagelwitte Zweedse broden
na de oorlog, aan de bond
die zijn baas aan zijn kraag
naar het dorp trok, aan

[p. 360]

Judith Herzberg (^o1934).

mevrouw E., die er niet
teleurgesteld uitziet.
En aan de Ile de France
die na dertig jaar varen
in Japan werd gesloopt.

De keuze uit de werkelijkheid lijkt willekeurig, er vindt een nevenschikking plaats van elementen die hun waarde (en meerwaarde) verkrijgen doordat ze worden opgemerkt en met elkaar in verband worden gebracht. Voor Judith Herzberg is dichten: isoleren. Het feit zelf dat iets wordt waargenomen is een poëtisch moment. En dat poëtisch moment kan worden vastgelegd in woorden. De dichter is uitsluitend in letterlijke zin een ziener. Meer pretentie heeft deze dichteres niet. Zij lijkt huiverig voor welke vorm van ‘boodschap’ dan ook en acht de lezer voldoende bij machte de consequenties uit de vastgelegde momenten te trekken. Niet voor niets eindigt dit debuut alsvolgt:

Daar liggen godvergeten zonbeschenen stenen
heet te worden, af te koelen.
Geen mens, geen dier om het te voelen.
Alleen wij, nu, even.

Het mag duidelijk zijn dat een dergelijke aanpak meer oplevert dan de zogeheten ‘ready mades’, zoals andere dichters in reactie op de exuberante poëzie aan de man brachten. Judith Herzberg neemt het dichterschap ernstig en bekijkt de werkelijkheid niet onaangedaan. Haar benaderingswijze is er een van tederheid. Een kenmerkend voorbeeld is hier ‘De zee’ uit haar tweede bundel, Beemdgras:

De zee kun je horen
met je handen voor je oren,
in een kokkel,
in een mosterdpotje,
of aan zee.

Hier speelt ze voor de lezer met de realiteit middels het vers. De elementen uit de werkelijkheid moeten het zelf doen, niet het uitgebreide commentaar van de dichter. Daardoor behoudt het spel de noodzakelijke lichtheid en werkt het langer na. Dat zij het spel ernstig neemt blijkt b.v. uit dit kleine vers uit dezelfde bundel:

Hoe is dat zo geworden
Van altijd komen slapen
Tot nooit meer willen zien?

Na de bundel Strijklicht (1971) met veel mooie tekeningen van vogels, natuur, plekken en plaatsen, duurt het 9 jaar alvorens nieuw

[p. 361]

werk verschijnt. De kwaliteit heeft er zeker niet onder geleden. Botshol (1980) diept de werkelijkheid uit, accepteert geheimen, vraagtekens en stelt zich teweer tegen vergankelijkheid. Ook in de taal gaat zij moeilijker wegen - en dan het verst en indrukwekkendst in het titelgedicht (hierachter afgedrukt). Een belangrijk bestanddeel van haar werkelijkheidsbesef en -uitbeelding vormen de liefdesgedichten. De ander blijft op afstand, spreekt een andere taal, kijkt met andere ogen. Nieuw is het antwoord dat op die vaststelling wordt gevonden. Berusting is het antwoord, maar dan veeleer een vitalistische dan een passieve berusting. Het gedicht ‘Grijs-trap’ (zie hierachter) is een hoogtepunt in dezen. De kracht van het accepteren is door niemand eerder zo ‘gewoon’, zo zonder uiterlijk vertoon, aan de orde gesteld. In dergelijk werk is Judith Herzberg het sterkst. De lezer voelt de betrokkenheid, meer dan in ander werk waar b.v. een zeeman, een visser, een boer worden uitgebeeld. Daar is een zekere willekeur in het geding. Wie immers niet naar een wereldbeeld op zoek is, wie bij wijze van spreken de werkelijkheid laat liggen en het vooral heeft gemunt op de snippers en details en deze zonder onderlinge ordening aanbiedt, schikt zich naar de willekeur van wat hij vindt. In de jongste bundel tot op heden, Dagrest (1984), is dit niet anders. Ook hier bepalen niet een of enkele thema's het werk en wordt er geen poging ondernomen de wereld al dan niet globaal in beeld te brengen. Maar wél krijgt de lezer keer op keer een kleine schok doordat wat er getoond wordt zo treffend en fijnzinnig is. Een voorbeeld:

Elke ochtend, tussen het aandoen
van zijn linker- en zijn rechterschoen
trekt zijn hele leven even langs.
Soms komt de rechterschoen er dan
bijna niet meer van.

Judith Herzberg weet met groot raffinement de onbevangenheid te bewaren. Zij bindt zich niet aan denksysteem of verstand, maar zoekt het leven in z'n ontwapenendste vorm:

Blijf bij verstandige mensen vandaan
blijf in de buurt van verliefden
al ben je alleen en het is niet op jou
blijf liever in beduusde rouw want
verstandigheid is besmettelijk
en keeltje steeds.

Ook in de vorm van haar gedichten behoudt zij haar vrijheid. Zeer korte, lyrische versjes treft men aan naast lange, brede prozagedichten. Hoe haar gedicht er ook uitziet, zij blijft altijd herkenbaar aan de sprankelende eenvoud van taal, aan een verrassende invalshoek, aan een wezenlijk lyrisch uitgangspunt, ook bij doodgewone onderwerpen, en aan het ontbreken van alle nadrukkelijkheid. Zij verstaat de kunst, het gedicht niet telkens te beeindigen met dwingende, ook ritmisch afsluitende regels. Zelfs wanneer de ‘mededeling’ een afsluiting eist, weet zij een open einde te bewerkstelligen:

Na die grootse weloverwogen explosie
zocht de uitgekookte puzzelaar de losse
stukken bij elkaar jij hier ik daar
bot weer bij weggeslingerd bot voel maar.

Of de brokstukken langzamerhand bij elkaar zijn gezocht en alsnog een enigszins coherent geheel zal worden gevormd zullen volgende bundels uitmaken. In de beste zin van het woord blijft Judith Herzberg als ‘uitgekookte puzzelaar’ de lezer boeien. Het is niet moeilijk benieuwd te blijven.