Ons Erfdeel. Jaargang 31

Gilles de Rais, Hugo Claus en Jan Decleir

Voor jan Decleir schreef Hugo Claus de bijna twee en een halfuur durende monoloog Gilles!. Hij zocht zijn inspiratie in de authentieke notulen van een historisch proces. Tijdens de honderdjarige oorlog streed Gilles de Rais aan de zijde van Jeanne d'Arc tegen de Engelsen. Het leverde hem de titel maarschalk van Frankrijk op. Tijdens de plechtige kroning van Charles VII in Reims, mocht hij zelfs de koning het heilig chrisma aanreiken. Nadat het oorlogsgeweld wat uitgebloeid was, trok hij zich terug op zijn kasteel in Tiffauges, waar hij zich gretig overgaf aan alchemie en aan het gruwelijk misbruiken en onthoofden van een paar honderd jongetjes. Na een kerkelijk proces werd hij op 36-jarige leeftijd in 1440 gehangen.

Claus plaatst Gilles vóór zijn rechters, Decleir vóór zijn publiek. De woorden die hij spreekt zijn antwoorden op de denkbeeldige vragen van het tribunaal. Uit de commentaren en verklaringen van Gilles, vermengd met zijn ‘gedachtenstem’, ontstaat een knap tekstprofiel, waarin op Clausiaanse wijze een stuk menselijk wezen gebeiteld staat, dat uitstijgt boven de historische anekdote en het literaire blauwbaardcliché. Gilles! is vooral een boeiende tekst.

Gilles maakt zich sterk dat hij Jeanne, die in 1431 op de oude markt in Rouen levend verbrand werd, in feite had kunnen redden. Hij is laf geweest, en dit noemt hij zijn eeuwige échte zonde. Sindsdien heeft hij geweten dat hij door een zelfde brand moest gaan. Hij wou enerzijds zijn eigen ziel kwellen: haar tot op het bot leren kennen, verder ven en verwoesten; anderzijds wou hij de God die zich van Jeanne had afgekeerd tot het uiterste tarten. Deze dubbele provocatie, die de grond lijkt te vormen van zijn criminele gedrevenheid, verraadt iets van de spanning van een eerste grote dualiteit: de slingerbeweging van IK naar GOD, en terug.

Gilles is inderdaad middeleeuws gelovig. Voor hem is God de oppermachtige, wiens bedoelingen vaak ondoorgrondelijk zijn, en voor wie hij zich op de knieën neerwerpt. Roem en schittering zijn middelen om God te dienen, het is zijn barokke manier van vroomheid. Hij heeft een kathedraal laten bouwen, heeft eigen priesters en kanunni-ken, en een liturgisch kinderkoor. Als ridder streed hij voor het christendom, en grote rijkdommen heeft hij gespendeerd voor de glorie van God. Maar meteen ook tot glorie van zichzelf, tot heil van zijn ziel, die hij zijn enige kostbaarheid noemt.

Hij is geschapen naar Gods beeld en gelijkenis en vraagt spottend aan de rechters hoe zijn ‘wandaden’ dan ‘onnatuurlijk’ kunnen worden genoemd. En wanneer ze hem naar de oorzaak vragen van zijn misdadige lusten, antwoordt hij: ‘Ik ken de oorsprong niet van mijn schuld... tenzij God de oorsprong is van alle goed en kwaad en lauwte en hitte op aarde... De schuld ben ik, ik kan me niet buiten mijn schuld stellen’. Hij is wat hij gedaan heeft. Meteen maakt hij van de MENS de maat der dingen. Anders gezegd, hij is zelf een GOD in het diepste van zijn wezen. Sprekend in middeleeuwse denkpatronen openbaart Gilles in feite heel sterk een heidens individualisme. Hij is een eeuwige overgangsfiguur, misschien wel de verlichte despoot én de ‘zelfbegoochelaar’ die elk mens is.

Ondertussen is ook een tweede grote dualiteit aan de orde, nl. ‘Goed’ en ‘Kwaad’. Symbolisch liggen de begrippen weerspiegeld in het melkwitte harnas van Jeanne d'Arc en de zwarte kleur

Jan Decleir als Gilles de Rais.

van Barron, de duivel. Beiden worden door Gilles aangeroepen, beiden smeekt hij om hulp. Jeanne, die de goddelijke stemmen hoorde noemt hij zijn zusje, dat hij zo mist, zijn verkapt jongetje, lieveling, engel. Maar er is ook Barron. Veelbetekenend heeft Gilles zijn privé kinderkoor genoemd naar de Heilige Onnozele Kinderen, slachtoffers van Herodes, aan wie er maar twee konden ontsnappen: Jezus en zijn slechte broertje Barron. Barron, de ‘jongeling’ van de hel, door Paulus ‘de prins van de lucht’ genoemd, wordt door Gilles aangesproken als zijn zwarte minnaar, de zoete demon, aan wie hij offerde, met wie hij een contract sloot en die hij bezweert eindelijk in hem te komen.

Het ligt voor de hand dat men de spanning tussen Goed en Kwaad zou kunnen beschouwen als een element van psychische tweestrijd binnen in Gilles. Tijdens de opvoering heb ik die spanning echter vooral ervaren als een thematische golfbeweging in de taalspiegel die Gilles zijn gehoor voorhoudt. Decleir brengt de verbale bewogenheid van zijn personage inderdaad zo poëtischingetogen en toch radicaal, dat ze op scène een haast zelfstandig bestaan gaat leiden. Ik bedoel dat de tekst die hij achterlaat voor mij finaal belangrijker is dan het personage. In de mond van Gilles loopt de tekst ten slotte uit op een

[p. 292]

duel tussen God en Satan, tussen het goede en het kwade an sich.

Vooraleer we echter zo ver zijn, heeft Gilles hoe dan ook als personage op scène een evolutie doorgemaakt. Want hoe grillig de tekst soms lijkt te verspringen, er is een duidelijke struktuurlijn te onderkennen. Volgens Claus ondergaat Gilles ‘een soort inwijdingsritus’.

Aanvankelijk is Gilles erg zelfzeker en arrogant. Hij ontkent alle beschuldigingen en daagt zijn belagers prallerig uit. Gehuld in een weelderig gewaad, met een indrukwekkend travestietengezicht achter geverfde lange haren, neemt hij af en toe een maniëristische-verwijfde pose aan. Hij deinst er zelfs niet voor terug ten aanval te trekken tegen de échte corruptie (omkoperij, woeker, laster, kruiperij) in staat en kerk, waarvan de vertegenwoordigers voor hem zitten, en tegen de échte verwaarlozing en uitbuiting van kinderen in de maatschappij.

Wanneer echter het woord ‘excommunicatie’ valt, krimpt hij ineen van angst. Want dit houdt in dat zijn ziel gewoonweg niet meer bestaat, dat hij de eeuwigheid niet binnen kan. Het is een gedachte die niet te verdragen is. Achter de weerzin van de middeleeuwse edelman voor de zwaarste straf die men in die tijd kon bedenken, schuilt iets van de onoplosbare spanning tussen tijdelijkheid en eeuwigheidsverlangen, tussen leven en overleven. Noch Jeanne noch Barron helpen hem terug in zijn oorspronkelijke ‘staat van genade’. In de vernietiging voelt hij zich absoluut, zoals hij zich vroeger absoluut voelde in de macht.

In het slotstuk slaat zijn ontzetting om in deemoed. Gilles draagt het boetekleed en is zijn lange haren kwijt. De ‘loutering’ waar Claus op aanstuurt, wordt van bij het begin van de voorstelling hoorbaar gemaakt in de Latijnse gezangen van de jonge contratenor Steve Dugardin, die in monnikspij voorbijwandelt. Naast dit zuiveringseffect fungeert hij eigenlijk alleen maar als een soort toneelmeester op scène.

Gilles bekent dus, althans wat zijn zonden van sodomie betreft. Decleir/Gilles vertellen hun gruwelijke verhalen sober en exact, als ging het om een ziekelijk, maar tegelijk bijna heilig slachtingsritueel (mét verwijzing naar Abraham en Isaak). Hier regeert

het Kwaad als een scheppende kracht, die evengoed vanuit een soort morele dwang als vanuit een esthetische ontroering werkt. De verbijsterende tederheid van de ‘zuivere’ misdadiger, zoals die b.v. al in Claus' Gebed om Geweld doorbrak, is ook hier aanwezig.

De binding die Gilles als knaap had met zijn grootvader, weeft Claus met losse hand door de tekst. Tegen het ‘canaille’ dat zijn grootvader was, heeft Gilles zich afgezet, en het heeft blijkbaar zijn karakter mede bepaald. Het gemoralizeer t.o.v. zijn publiek om hun/onze kinderen toch vooral deugdzaam op te voeden, klinkt in de slotfaze als de lijzige stem van het sentiment van de goede moordenaar.

Op het moment dat hij zijn demon verraadt, door eindelijk in het publiek toe te geven dat hij hem vaak aanbeden heeft, manifesteert Barron zich in hem. Het is een woeste worsteling, met donder en bliksem, waarbij het grote kruis middendoor breekt. In Gilles' universum wint kwaad het tenslotte van goed.

Op de drempel van de dood eindigt Gilles niet in een ootmoedige knieval vóór God, maar via zijn ‘gedachtenstem’ zal hij nu ook de beschuldiging van ketterij en godslaster kracht bijzetten. Hij doet het sereen maar kordaat. De angst voor God wordt opgeheven in de zekerheid van Gods afwezigheid. Er is geen God, geen hiernamaals, geen Jeanne meer, ‘geen hemels gebouw... alleen een woestijn van keien en grint met hier en daar heuveltjes van keutels van dromen...’. Maar veel tijd om op keutels te zitten, is hem niet meer gegund.

Al een paar maal werd hier gesuggereerd dat jan Decleir in Gilles! ons minder verbluft met de opgezweepte speeldrift, die we

[p. 293]

van hem soms gewoon zijn. Door zijn ‘soberheid’ heen, klink de barokke, gespierde taal des te helder. Anderzijds heb ik, niettegenstaande de concrete toestand van de berechting, als publiek nooit echt het gevoel gehad dat ik tot een dialoog ben gekomen. Ik heb me b.v. nooit rechter gevoeld. Dit gebrek aan inleving heb ik minder ervaren als een gevolg van de historische afstand, dan wel als een gevolg van het feit dat de acteur minder aanspreekt als geïndividualizeerd karakter. Hij is veeleer de belichaming van een aantal tegengestelde krachten in de mens, die hij opdelft en in poëtische beeldspraak mythologiseert.

Gilles! is geen voorstelling waarvoor je op de punt van je stoel gaat zitten. Regisseur Claus zorgt theatraal overigens voor geen verrassende sensaties. Maar het is wel een boeiende monoloog, die naast De Verzoeking (1981) mag worden geplaatst. Hoewel ook hier wel eens in stemmen gedialogeerd wordt, is Gilles! als tekst echter veel minder versplinterd, en ook minder grotesk dan De Verzoeking.

Fred Six