Ons Erfdeel. Jaargang 31

René de Coninck

Het oeuvre van René de Coninck verdient grotere bekendheid dan het tot nu toe genoten heeft. In december 1980, een paar jaar na zijn dood, heeft de Stad Antwerpen een omvangrijk overzicht ervan gebracht. Het Stedelijk Prentenkabinet bezit vrijwel al zijn etsen. De kleine retrospectieve die een tijd geleden in De Valckenaere te Lissewege werd getoond, paste heel goed in het beeld dat Antwerpen gegeven heeft. De tentoongestelde prenten zijn ontstaan tussen 1934, twee jaar nadat René de Coninck zijn geboortedorp Bredene voorgoed verlaten had, en 1970, toen nog niets liet vermoeden dat zijn bruisende activiteit twaalf maanden later voorgoed zou worden beeindigd.

Paul Fierens heeft ooit erop gewezen dat de beeldende kunst in ons land haar voorliefde voor de realiteit geregeld gekoppeld heeft aan de fantasie. Veel Vlaamse meesters gebruiken de wereld van de tastbare dingen om het onzichtbare en het onzegbare te vertolken. Zij weerstaan niet aan de verleiding om het beeld van wat hen omringt om te vormen

René de Coninck, ‘Oostendse vissersfamilie bij Fort Napoleon’, 1970.

en daarmee de vreemde wereld van hun dromen in beeld te brengen. Men kent de klinkende namen van dat fantastisch realisme: Jeroen Bosch, Pieter Brueghel, James Ensor, volle neven van het surrealisme, maar in de kern waarheidslievender en meer op de mens betrokken. Als men iets leest over het oeuvre van René de Coninck duiken dezelfde namen op. Ten onrechte kunnen zulke verwijzingen doen twijfelen aan de originaliteit van deze artiest. Verwantschap naar de geest sluit niet noodzakelijk artistieke afhankelijkheid in. Binnen zijn oeuvre tekent zich een ontwikkeling af die naar inhoud en vorm voortbouwt op een persoonlijke voedingsbodem met maar weinig ontlening of zelfs helemaal geen.

De oudste ets Fanfare (1934) vertelt nog vrij onbewogen over de Oostendse visserskaai met de vroegere stadhuistoren op de achtergrond. Twee andere Oostendse thema's werden in hetzelfde klimaat geregistreerd: een Vissersprocessie die heel even doet denken aan tekeningen van de Bruggeling Jules Fonteyne, en een Straatbeeld met een bioscoopportaal vol groezelige toestanden

[p. 286]

René de Coninck, ‘Verschijning te Brugge’, 1966.

zoals op etsen van Jules de Bruycker, bij wie De Coninck overigens tot in 1942 in de leer is geweest. De lijn van die sfeervolle observaties is doorgetrokken in Kroeg, eveneens van vóór 1940, maar al geëtst te Antwerpen, waarop een draaiorgel en obscene graffiti voor beweging zorgen. Al gauw wordt die spitse folklore binnenstebuiten gekeerd. De meiden die ruggelings het Antwerps cafeetje animeerden hebben op een ander blad van veel groter formaat, Verzoeking van Sint-Antonius, de plaats ingeruimd voor een schare naakten die in een vrij ingewikkeld landschap hun opwachting maken. De realiteit is daar al achterhaald door de fantasie.

Er zijn maar weinig restanten bewaard van het werk dat René de Coninck onder de oorlog gemaakt heeft. Bij de bevrijding van Antwerpens linkeroever ontplofte een granaat in zijn atelier op Sint-Anneke en vernielde er nagenoeg al de etsplaten; daarbij komt dat De Coninck slechts kleine oplagen trok. De enkele prenten uit die tijd, waaronder de cyclus De vier jaargetijden, zijn opvallend stil van opmaak. Later is de reactie gekomen, zowel met verwijzing naar concrete feiten, bijvoorbeeld in de ets Oorlogsmuziek, ook getiteld Vliegtuigen boven de stad, als nadrukkelijk symbolisch.

Zodoende is de verwerking van de oorlogsherinneringen opgegaan in een veel breder beeldenbestand waarin de etser de lotgevallen van de mensheid collectief op de korrel zou nemen. Zonder twijfel mogen wij vrienden en bekenden op hun woord geloven die de kunstenaar afschilderen als een olijk man met wie het prettig omgaan was. Noemden zijn studenten grafiek hem niet ‘kozend’ 't Coninckske? Men zou blind moeten zijn om van die ene karaktertrek geen spoor terug te vinden in het oeuvre. In Muziek (juli 1948) bijvoorbeeld, met de toonladder tot in de takken van de bomen, of in Inktvis (1963) waarin de artiest aan zijn schildersezel niet ontsnapt aan de vangarmen van zijn muze. Maar deze humor is niet om te schaterlachen. Daarvoor is hij naar vorm en geest te cryptisch, te wrang, zeg maar letterlijk zwart.

De etsen vallen moeilijk te groeperen als men de hoofdmotieven naast elkaar wil zetten. René de Coninck moet een erg speelse geest geweest zijn die voortdurend de thema's met elkaar heeft vermengd. De Dolende mensen (1955) kunnen met hem alle richtingen uit. Soms

[p. 287]

komen zij terecht in landschappen die aan de Chirico doen den ken. Elders dwalen zij door ruïnes of moederziel alleen tussen de menhirs van Carnac waar ze door prehistorische wezens worden bespied. Er bestaat ook een hele reeks havengezichten waarop enorme bootkarkassen en de massale structuur van dijken en sluismuren het blad beheersen. Antwerpen, Oostende en Brugge leveren daarvoor een unheimische architectuur, geregeld bezocht door bizarre personages, speelkaartachtig aangekleed, of met Goyeske gelaatstrekken, of spokerig transparant. De Verschijning te Brugge (1966) is een sprekend voorbeeld. De pluizige mantel van het koorddansend personage met binnen het dominerend vlak weer andere gestalten en de vormgeving van de kleine figuren die daarvoor terugdeinzen in hun eigen schaduw, staan model voor de stijl waarmee René de Coninck de aandachtige ‘lezer’ telkens opnieuw fascineert.

De kunstenaar heeft inderdaad virtuoos de wet gehanteerd van de associaties waaraan hijzelf tot aan het eind van zijn dagen onderworpen is geweest. Want wat heeft hij met al deze beelden anders gedaan dan ‘rijmen’ zoeken op de meest intieme plooien van de eigen gedachtengang en het eigen gemoed: heen en weer zwerven tussen gisteren en morgen, mensen observeren en ze karnavalesk te kijk stellen, schampere antwoorden bedenken op onoplosbare vragen, kwaadwillige visioenen ondergaan zoals de boer die sterft op de houtsneden van Jozef Cantré voor de befaamde novelle van Karel van de Woestijne? En in een begenadigd ogenblik de extase ervaren van de Zonneschilder waarmee Frits van den Berghe, in menig opzicht De Conincks geestesgenoot, zich al in 1922 had vereenzelvigd. Betrokken als wij zijn bij al deze ontsnappingspogingen, behoren wij het oeuvre van René de Coninck niet te lezen als een betrouwbare reisgids, veeleer als grillig verspringende moraliteiten van een groot artiest die, tegengesteld aan wat hij voor de anderen scheen te zijn, de nachtzijde van het bestaan zwart en wit met zijn grotesken heeft versluierd.

Gaby Gyselen