Ons Erfdeel. Jaargang 31

Nieuwe poëzie van Stefan Hertmans

De poëzie van Stefan Hertmans is van een uitzonderlijk hoog literair gehalte. Dit bleek al uit zijn debuutbundel Ademzuil (1984) en wordt nu bevestigd door twee vrijwel gelijktijdig rschenen nieuwe bundels: Melksteen (1986) en Zoutsneeuw. Elegieën (1987). Van deze recente bundels is Melksteen duidelijk de ‘oudste’: de hier bijeengebrachte gedichten vertegenwoordigen een fase die vooraf lijkt te gaan aan de als geheel meer uitgepuurde lyriek van Ademzuil, terwijl de dichter in de Elegieën een meer bewerkte, uiterst strenge vorm hanteert die alweer op een verder stadium van eenzelfde ontwikkeling wijst.

De thematiek blijft inmiddels herkenbaar en consistent dezelfde en kan verder nog in verband worden gebracht met Hertmans proza: niet alleen met de roman Ruimte (1981), waarin de persoonlijke ervaring van het (polder)landschap centraal stond, maar ook met de verhalen van Gestolde wolken (1987), waarin een bizarre, onwerkelijke wereld wordt gepresenteerd, telkens vanuit het perspectief van een ‘vreemde’, geïsoleerde en hypergevoelige persoonlijkheid.

Toch is het poëtische universum van Melksteen, Ademzuil en Zoutsneeuw niet absurd en evenmin bizar. Wel gaat het in deze poëzie om een bovenwerkelijke, ijle en koele, abstracte, maar tegelijk ook versteende of door verstening en stolling gedomineerde realiteit. Door deze combinatie van het abstracte met concrete vormen wordt juist geprobeerd het beweeglijke en efemere - de tijd dus - vast te leggen, stil te doen staan.

Revelerend zijn al de titels zelf. Ze bevatten alle een aanduiding van een ‘vaste’ vorm, van een harde kern of een kristal: de niet vervloeiende, niet voorbijgaande essentie, de ‘pit’ (een beeld dat ook in de gedichten herhaaldelijk voorkomt).

Bij Melksteen wordt de titel verduidelijkt door een motto, ontleend aan de Catalogus Wolfgang Laib van de Biënnale te Venetië in 1982: J. Cladders noteerde bij de melkstenen van Laib dat je nog iets anders ziet dan wat je ziet: ‘Het onttrekt zich weliswaar aan een precieze omschrijving, maar toch gaat het net daarover’. Iets soortgelijks gebeurt ook in Hertmans' poëzie: er staat méér dan er staat.

Ook in de woordkoppeling ‘ademzuil’ wordt de verstening van het bij uitstek vluchtige en momentane, de adem, uitgedrukt (met een verwijzing naar de bundel Atemwende van Paul Celan, die duidelijke sporen in deze poëzie heeft nagelaten). In het compositum ‘zoutsneeuw’ is hetzelfde principe werkzaam. Hier wordt een verbinding tot stand gebracht van een tweevoudige kristalvorming: zout, zijnde een bestanddeel van en gewonnen uit zeewater, sneeuw, de condensatie van hetzelfde vloeibare, niettastbare element water. Aan deze samenstelling worden verder nog tal van symbolische betekenissen toegevoegd, gaande van het zuivere, zuiverende, tot het stabiliserende en het verrijkende, vormende en verbeterende.

Dergelijke ingewikkelde, veelgelaagde metaforen, ontstaan uit ‘vreemde’ woordcombinaties, zijn kenmerkend voor Hertmans' poëzie.

Vooral in Melksteen lijken de concreet/abstract-beeldvormingen de uitdrukking nog te overwoekeren. De dichter wordt er als het ware gedreven door een niet te stelpen behoefte aan het verleggen van woordgrenzen, aan het bijeenbrengen van semantisch niet bij elkaar horende elementen. Er zijn talloze nieuwe of ongewone woordkoppelingen, als: ademglas, leefzuur, bloedschrei (en vele andere combinaties met bloed), woordavond,

[p. 277]

Stefan Hertmans (^o1951).

mondval, vingererts enz. Vaak worden deze metaforen en metonymieën geïsoleerd, in opsom-mingen geplaatst of in éénwoordzinnen, waardoor deze poëzie een sterk nominaal karakter krijgt. De wezenlijk ambivalente beeldspraak van deze gedachtenlyriek impliceert inderdaad, dat de teneur ervan meer registrerend is dan bevechtend of veroverend.

Deze uiterste concentratie en condensatie bleek een voorbijgaand maniërisme. In Zoutsneeuw is het vers opener, breder. Maar daar staat tegenover dat de jongste bundel als globale, overkoepelende structuur een zeer strakke compositie vertoont. Er zijn drie cycli van telkens tien gedichten die op hun beurt telkens uit elf regels bestaan: een geheel van 3 × 33 verzen dus, misschien te interpreteren als een verwijzing naar Gezelles bundel Kleengedichtjes, die 3 × 33 gedichten bevatte. Of is het naar Dantes Divina commedia? De epische lijn die door de bundel heen loopt, kan alvast in die richting wijzen, evenals het integreren van het verhaal van Orpheus in de onderwereld (overigens refererend aan Rilkes Sonette an Orpheus).

Deze poëzie zit vol literaire en andere reminiscenties, wat het geheel op het eerste gezicht vrij hermetisch of ontoegankelijk maakt. De sleutel tot de interpretatie van de bundel wordt echter door Hertmans zelf geboden in een begeleidende verantwoording. In de drie cycli ‘brandt /.../ de onvergetelijke indruk die G.B. Pergolesi's Stabat Mater en Salve Regina een zomer lang dagelijks’ op de dichter maakten, ‘in een verblindend en leeg land’, evenals de omstandigheden waarin de componist, zesentwintig jaar oud, overleed in een kapucijnenklooster te Pozzuoli bij Napels. Over dit overlijden gaat het bijzonder aangrijpende, wrange gedicht III, 6.

De eerste cyclus werd geïnspireerd door foto's van de mummies van Palermo en verwoordt inderdaad een schreeuwende confrontatie met de angstwekkende catacomben. De tweede cyclus introduceert hierna een ‘tegenstem’: tegenover het overheersen van dood en verstening, van de gefixeerde beweging in maskers, stilte en geluidloosheid, wordt de hoop gesteld die van landschappen uitgaat: ‘de schok om weer boven, in het licht te zijn’. Hier hoort een verwijzing thuis niet alleen naar W.H. Audens Paysage moralisé, maar ook naar Stravinsky, die in zijn balletmuziek Pulcinella moeiteven van Pergolesi heeft verwerkt.

Ook de derde cyclus ‘beschrijft’ landschappen, bevat althans een poging te verwoorden hoe de waarnemende persoon een landschap kan vullen (als een ‘waterdrager’) maar ook in zich kan opnemen, tot een innerlijk bezit kan maken. Hier overheerst de ‘inwaartse beweging’, door de dichter elders ook ‘implosie’ genoemd, het zich terugvouwen op zichzelf, op de innerlijke ruimte. Talrijk zijn de beelden die deze verinnerlijking uitdrukken (de urn, ademnood, cirkel, zuil) maar even talrijk zijn de metaforen die openheid, groei en oneindigheid suggereren (vogel, boom; herhaaldelijk ook de kleur blauw).

Hertmans ontplooit in deze poëzie zowel inhoudelijk als formeel een zeldzame en verrassende rijkdom. Ze vraagt en verdient aandachtige bestudering.

Anne Marie Musschoot

stefan hertmans, Melksteen, Gent, Poë ziecentrum, 1986 (De bladen van de poëzie, 34e jg., nr. 3), 64 p.; Zoutsneeuw. Elegieën, Meulenhoff, Amsterdam, Kritak, Leuven, 1987, 48 p. (De eerste tien elegieën reeds eerder in Het moment, nr. 4, lente 1987).