Ons Erfdeel. Jaargang 31

Een biografie voor Gezellianen?

Christine D'haens ‘dichtersbiografie’ van Gezelle is de eerste van belang na de levensbeschrijvingen door Caesar Gezelle in 1918, door Alois Walgrave in 1923/24 en de beschrijving van Gezelles jeugd tot 1860 door

Guido Gezelle (1830-1899).

Frank Baur in 1930. In de 64 jaren tussen de volledige biografie van Walgrave en die van Christine D'haen is er een grote hoeveelheid biografische documentatie en detailstudies gepubliceerd. Er zijn massa's ‘bouwstenen’ aangesleept voor een nieuwe biografie, waarboven steeds meer de dreiging kwam hangen van de eis van volledigheid: de spanning tussen historische detaillering en acribie enerzijds en synthese en verhaal anderzijds werd steeds groter. Dat Christine D'haen, die een belangrijk aantal jaren temidden van de Gezelledocumenten doorbracht, het schrijven van een biografie op zich nam, is wegens die dreigende berg bouwstenen (die vaak kiezelstenen zijn) als een daad van grote moed te beschouwen. Te meer omdat zij het narratieve element als een groot bezwaar zag: ‘Een verhaal kan en wil ik niet schrijven. Verhaal is fictie: een fictionele biografie apprecieer ik wel, maar daartoe ben ik niet geroepen’. Zij stond voor een tweede probleem. Voor haar is de ‘biografie van een dichter de geschiedenis van zijn gedichten’. Maar voor die geschiedenis was te weinig voorstudie verricht. Zij was zich bewust geworden van het feit dat bij een dichter werk en leven ‘twee afzonderlijke verzamelingen’ zijn en dat men de gedichten niet rechtstreeks uit het leven kan verklaren.

Om uit die twee dilemma's te geraken: vertellen of niet-vertellen en het leven of het oeuvre, heeft Christine D'haen ongewone oplossingen gevonden. Het ‘verhaal’ wordt summier gedaan in nog geen zes bladzijden binnen de inleiding, die voldoende zijn om te twijfelen aan haar bekentenis: Een verhaal kan [...] ik niet schrijven’. Maar ze wil niet, en vanaf blz. 31 is het definitief uit. Het boek bestaat dan uit hoofdstukken die opgebouwd zijn uit reeksen: reeksen citaten, reeksen namen, reeksen titels, reeksen feiten, intern verbonden door kort commentaar. De scheiding van leven en oeuvre wordt in stand gehouden door beide verzamelingen naast elkaar te laten staan. Hoe de relaties tussen beide zijn, is niet op verantwoorde wijze uit te maken; laat dus elke lezer zich ‘de relatie dromen die hij wenst’. Het lijkt een gemakkelijke oplossing, maar het is er een, welke een groot artieste kan bedenken die gewend is met haar gedichten de onmisbare creativiteit van de lezer te wekken. En zo bevat ieder van de zes hoofdstukken op zijn minst de twee afdelingen Gedichten en Omstandigheden, die respectievelijk het oeuvre en het leven vertegenwoordigen.

Men kan ernstige bezwaren koesteren tegen deze moedige en originele vormgeving, maar er zijn allereerst ook voordelen. Er is nu ruimte geschapen voor veel materiaal dat niet in een verhaal kon opgenomen worden zonder het door zijn hoeveelheid te verpulveren. Voorts kan men het materiaal overzichtelijk presenteren: de tekst is een uittreksel. Men kan nu ook materiaal opnemen dat niet in direct verband met leven en/of oeuvre staat, maar er, min of meer nabij, de achtergrond van vormt en het perspectief kan bepalen. Zulk schijnbaar overbodig materiaal, dat echter nut heeft voor de lezer die zich graag door Christine D'haen aan het dromen en peinzen laat zetten, vindt hij in de afdelingen Spirituele achtergrond en De taalwereld rondom Gezelle van het hoofdstuk Leraarschap 1854-1860, afdelingen die overigens de tijdgrens van het leraarschap in 1860 radicaal doorbre-

[p. 266]

ken naar het einde van de 19e eeuw. Tenslotte is er het niet geringe voordeel, dat een lezer inderdaad, zoals de samensteller wil, gemakkelijker dan bij een traditioneel levensverhaal zelf aan het werk gaat, en langs de reeksen gaat ‘wandelen al peinzend’. Het is een boek, dat voor zo'n lezer snel dierbaar kan worden en door het te verwachten vele bladeren de stevige structuur nodig heeft die er gelukkig aan is gegeven door Lannoo, die er bovendien een fraai en verzorgd boekwerk van gemaakt heeft.

Maar er zijn ook bezwaren. Allereerst kan het boek iemand die eindelijk kans ziet een moderne biografie over Gezelle te lezen, afschrikken door zijn seriëIe karakter: hij verwacht een verhaal, betrouwbaar maar ook boeiend, en hij wordt geconfronteerd met lijsten citaten, namen, titels en feiten. Het lijkt meer op een werkboek van iemand die zich opmaakt om een biografie te gaan schrijven dan op de voltooide vorm ervan. De objectiviteit van het blote weergeven van de feiten is voorts schijnbaar. Alleen al door de keus van de gepresenteerde feiten: een volledige opgave ervan is onmogelijk geworden. Had Frédéric Bastet bij het schrijven van zijn biografie over Couperus moeite om aan voldoende feitenmateriaal te komen, de biograaf van Gezelle moet kiezen om niet in de kiezelstenen ten onder te gaan.

Er zijn twee terreinen die ik in het door dit boek geboden spectrum mis. Ten eerste is de ontwikkeling binnen de Belgische kerkprovincie over het hoofd gezien van een aristocratisch geleide en volksafstandelijke Kerk in de 18e eeuw naar een ultramontaanse en bijna populistische in de 19e eeuw: daarin heeft Gezelle als leraar, zielzorger, dichter en journalist een eigen functie vervuld. Het tweede terrein is de ontwikkeling binnen de 19e-eeuwse Europese Kerk ten aanzien van de theologie en de spiritualiteit. Daartussen was een vervreemding en zelfs antithese ontstaan. Mgr. Waffelaert nu wilde met zijn Meditationes Theologicae weer een samenhang tussen beide scheppen: goede theologie leidt tot het hoogste doel, de vereniging met God. Gezelle, met zijn levenslang geboeid-zijn door de mystiek, heeft zich gelukkig gevoeld met de bisschoppelijke opdracht om juist een geschrift met deze doelstelling te vervlaamsen. Christine D'haens harde beoordeling van Faicts en Waffelaerts beleid ten aanzien van Gezelle mist het perspectief van deze achtergrondontwikkelingen en komt me daardoor minder gerechtvaardigd voor. Als er een tragisch geheim in Gezelles leven geweest is, waarop de titel van de biografie zinspeelt, hoeft men het niet perse bij Faict te zoeken.

Een laatste te bestrijden subjectiviteit bevat de conclusie die Christine D'haen verbindt aan de door haar onderzochte thematiek van 100 lyrische gedichten waarin Gezelle expliciet over de natuur spreekt. Op deze 100 zijn er slechts 23 waarin de relatie God-mens-natuur wordt uitgesproken: het zijn bijna allemaal gedichten van vóór 1881 en vanaf oktober 1896 maar één (Ego Flos). Conclusie: Gezelle ervoer de natuur uiteindelijk op on-religieuze, eerder op animistische manier. Deze cijfers zijn verrassend, maar: turven telt hier niet, want het expliciet noemen van God is niet het onmisbare criterium voor een religieuze beleving van de natuur. Binnen de religieuze natuurbeleving zijn ook houdingen mogelijk die de gerichtheid op God impliciet houden. Maar het zijn juist de gedichten waarin God genoemd wordt, die als het ware paradigmatisch voor Gezelles poëzie zijn.

Er zijn tegenover deze bedenkingen naast de reeds genoemde voordelen van Christine D'haens merkwaardige wijze van presenteren in detail nog meer positieve zaken te melden. Bijvoorbeeld: de adressering van Fabers brief, de verwonderlijke armoede aan Engelse boeken op het Seminarium Anglo-Belgicum, de strijd tegen het gebruik van het West-

[p. 267]

vlaams, de kenmerken van Gezelles sermoenen, de alledaagse leefwereld van Gezelle, geconcretiseerd met de dagindeling van een onderpastoor en de contacten die hij op grond van zijn verplichtingen had binnen de clerus. Dan blijkt niet alleen de scherpe opmerkingsgave, maar ook een treffend inlevingsvermogen.

Ze heeft voorts het boek doen illustreren met o.a. foto's van enkele handschriften en, met de hulp van Piet Couttenier, de huidige directeur van het Antwerpse Centrum voor Gezellestudie, van alle bekende portretten van Gezelle.

Blijft tenslotte toch het gevoel dat er iets op het boek moet volgen. Ondanks alles blijkt er evenveel subjectiviteit te zijn als in een verhaal. Ook Christine D'haen kiest, construeert intriges, doorbreekt de chronologie, interpreteert: zij geeft haar waarheid op haar wijze. Het boek is zeer bruikbaar, maar naar ik vermoed vooral voor Gezelle-kenners. En die schrijven te veel voor elkaar. Het boek voor een breder publiek, dat Gezelle voor zichzelf leest, zal toch met een ‘verhaal’ verleid moeten worden, zoals Bastet over Couperus deed, Ernst Pawel over Kafka of de voortreffelijke Richard Ellmann over Yeats, Joyce en Wilde. Moge door Christine D'haens boeiende experiment snel een nieuwe Ellmann opstaan.

Jan J.M. Westenbroek

christine d'haen, De Wonde zn 't hert. Guido Gezelle: een dichtersbiografie, Lannoo, Tielt, 1988, 480 p.