Ons Erfdeel. Jaargang 31

[p. 195]

Leven gevangen in dood
Over de poezie van Eva Gerlach
Hanneke Klinkert-Koopmans

HANNEKE KLINKERT-KOOPMANS
werd in 1948 geboren in Amsterdam. Studeerde Nederlandse taalen letterkunde aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Is docente Nederlands aan het Bonhoeffer-College te Castricum. Publiceerde ‘Dienstmaagd in de keuken der kunst’ in ‘Klein Huldeblijk’ aan Prof. dr. M.H. Schenkeveld.
Adres: Vondelstraat 35, NL-1901 HT Castricum

Toen werd het dag, ik zat hier met het lege papier waarvan je schaduw was verdwenen.

Aldus luiden de laatste twee regels van de vierde bundel Domicilie van Eva Gerlach. Een bundel met maar liefst 3 × 24 gedichten, bijna evenveel als haar drie vorige bundels samen bevatten. Verder geen leed, haar debuut (1979) telde 32 gedichten, Een kopstaand beeld (1983) 33 en Dochter (1984) weer 32. Welgeteld 169 gedichten van een dichteres van wie nauwelijks meer bekend is dan dat ze in 1948 geboren is en met man en kind(eren?) in Amsterdam woont. Om mystificaties te vermijden heeft ze in 1985 Jan Brokken toegestaan haar te interviewen voor de Haagse Post (gepubliceerd 23 maart 1985) onder de strikte voorwaarde van behoud van anonimiteit. Anoniem blijven is essentieel voor haar: ze vindt dat ze niet geheel samenvalt met wat ze schrijft en ze wil dat mensen, over wie zij soms schrijft, onbevangen blijven tegenover haar.

Dood

Eva Gerlach heeft heel wat mensen poëtisch geportretteerd: de wasvrouw, de keukenmeid, een schooljuffrouw, oma en vooral een moeder en een vader. Veel van deze mensen zijn retrospectief beschreven; de meeste zijn nu dood. Als er iets opvalt aan de poëzie van Eva Gerlach is het wel haar preoccupatie met de dood. ‘Dat mensen zomaar dood gaan, daar kan ik niet aan wennen.... Het is zo'n vergissing van de natuur om mensen dood te laten gaan...’ zegt zij in het bovengenoemde interview.

Het eerste gedicht uit haar eerste bundel Verder geen leed liet geen misverstand bestaan over de aanwezigheid van de dood:

Vaak liep ik op het kerkhof, dik, alleen,
te vliegeren: daar stond de meeste wind.
Als het touw zakte, sprong ik van een steen.
Ik ging ook dood, al was ik nog een kind,

de tuinman zei: ‘Eens word je meegenomen’.
Een goede vlieger had ik, zelfgebouwd,
een Draak; geen Rover die erbij kon komen,
gemalen glas schitterde rond het touw.

Het kind uit dit gedicht kan haar vlieger nog hoog laten vliegen, maar de tuinman waarschuwt al dat ze eens meegenomen wordt. En de tuinman kan het weten, want P.N. van Eijck heeft al eens een tuinman laten halen door de dood in een dichterlijke bewerking van een Perzisch sprookje.

Vallen

In dit gedicht vliegt de ‘ik’ niet zelf, maar staat kennelijk bovenop een grafsteen te vliegeren. Een sprong vanaf die hoogte zal niet

[p. 196]

fataal zijn. Maar verderop in de bundel wordt gedroomd over een duik van de hoge. ‘Je kwam neer op het droge’ is het verpletterende einde van de droom en het gedicht. In een ander gedicht duwt een vaderfiguur de ‘ik’ hoog op bij het schommelen. Dan roept hij: ‘Spring’. Zij waagt de sprong, maar hij vangt haar niet op.

Hoe toepasselijk bij dit alles is de kaft van Verder geen leed: een afbeelding van Madame Blanchard, een ballonvaarster uit de negentiende eeuw die uit haar mand valt. Zo gaat dat met hoogvliegers in de traditie van Ikaros.

Dit motief van springen en vallen wordt opnieuw behandeld in latere bundels. In één van de twee gelijknamige gedichten uit de bundel Domicilie las ik: ‘en blijf ik bladeren vergelijken’. Dat overkwam mij steeds, lang voordat Domicilie uitkwam.

In Een kopstaand beeld wordt een draak die afgebeeld staat op een schotel uitgenodigd te springen. Maar dit toverbeest, hoe schitterend gruwelijk ook getekend, is gevangen op zijn schotel en nu ook nog eens in een gedicht. De mogelijkheden van de verbeelding zijn uiterst beperkt: een constant gevecht om niet dood weer te geven wat springlevend moet zijn. En dan zijn we weer terug bij het hoofdthema: dood.

Ook in Een kopstaand beeld dus veel zorg om de dood. Een gedicht over een koperwiek, die dood neerligt op de keukenvloer. Een tragische zaak: een dichteres zou toch graag zo'n ‘Turdus Iliacus’ - de titel van het gedicht, die betekent: Trojaanse lijster d.i. koperwiek - laten zingen. Liever dan de eenden die aan het eind van de desbetreffende cyclus 's nachts schaterend losraken van de rietschoot. Die eenden komen in Domicilie uitgebreid terug. Eenmaal roepen zij in het gedicht De eenden: ‘Doden, doden, wordt wakker,...’. Kennelijk is de taal van een eend geschikter doden op te roepen dan die van een zangvogel.

Enerzijds probeert Eva Gerlach doden op te wekken in haar gedichten. Domicilie zet zelfs in met een cyclus waarin van uur tot uur, 24 uur lang, wordt geprobeerd een pas gestorvene tot leven te roepen. Anderzijds maakt ze op papier ook veel levende mensen dood om ze beter in perspectief te kunnen plaatsen. Ze heeft afstand nodig om het te beschrijven object beter te kunnen treffen. Dood schept die afstand.

Vader

Wie opvallend dood aanwezig is in haar eerste twee bundels, is de vaderfiguur, hoewel ze in het interview zegt dat niet een van haar werkelijke vaders dood is. Vaderfiguren jagen haar angst aan. De beschreven vaders zijn meedogenloos. Hierboven werd al het voorbeeld gegeven van een vader die zijn kind niet opvangt na een sprong van de schommel. Mij trof indertijd bijzonder het gedicht Incipit uit Een kopstaand beeld waarin een vader verschanst ligt op zijn doodsbed en zelfs dan nog zijn kind de doorgang verspert. Toch is het opmerkelijk dat vanaf het moment dat de vader als dood wordt voorgesteld er contact mogelijk is tussen vader en kind; er komt iets los in de gedichten, er gaat iets stromen. Poëzie functioneert hier als medium tussen leven en dood.

Dochter

Na Een kopstaand beeld volgde Dochter waarin de ontwikkeling van een baby in haar eerste levensjaar en de relatie met de moeder wordt gespiegeld met de ontwikkeling van een gedicht en de relatie met de maakster.

In Dochter domineert angst voor de dood. De baby werd te vroeg geboren en de moeder twijfelde aan de levensvatbaarheid van haar kind. Ook dit kind dreigt te vallen.

Van dit schijnbaar neerstorten schrikt zij zo
dat zij tot het tegendeel is gebleken
armen gespreid houdt om haar val te breken.
Dochter, hoe precair is ons evenwicht,
elke verplaatsing treft ons onverwacht,

[p. 197]

 

onophoudelijk bedreigd door zwaartekracht

 

doen wij handen open en ogen dicht.

 

Een levenslange reflex van Moro.

Maar deze moeder is allesbehalve van plan haar kind te laten vallen. In Domicilie schrijft Eva Gerlach:

Gespreide handen om het evenwicht
dat uit haar lijf vandaan wil te bewaren.
Zij draagt het alle kanten op, het richt
haar hoofd voorover, het bevestigt haar.

Verstijven gaat vanzelf; struikelend leer je
vluchten. Je kunt het lezen in haar vlakke
handpalmen hoe zij later als een veer
zal staan, strak voor de sprong. Ik kom je pakken.

Bouw

Zo zorgzaam als deze moeder is voor haar dochter, zo zorgzaam is Eva Gerlach voor haar gedichten. Ze zijn heel zorgvuldig gecomponeerd. Opvallend is de grote voorkeur voor octaven, in Verder geen leed voornamelijk verdeeld in twee kwatrijnen. Een kopstaand beeld bevat meer variatie in de strofenbouw. Een variatie die het gestructureerde karakter van het gedicht niet aantast. Rijm verbindt de delen van het gedicht steeds.

Dochter bestaat geheel uit octaven verdeeld in een gulden snede-verhouding: 5 en 3 regels. Deze verhouding komt ook terug in de macro-structuur van de bundel: 3, 5, 8 en 8, 5, 3 gedichten, een spiegeleffect.

Domicilie bevat weer meer variatie in de strofenbouw, maar de voorkeur voor het octaaf blijft. Een bijzonderheid in deze bundel is dat de middensectie In leven doorschoten is met cursiefgedrukte gedichten van ongelijke lengte. Bijna een soort reien.

Steeds weer: ordening, rangschikken m.b.v. harmonische getallen om de chaos de baas te blijven. Eva Gerlach wil in dichtvormen het toeval bezweren, toeval dat in de werkelijkheid niet te bezweren is.

De aandacht voor vormgeving is ook te vinden in de thematiek van een aantal gedichten. Twee gedichten uit Domicilie dragen als titel: Bouw; in het eerste is sprake van de bouw van huizen die niet voor de eeuwigheid geschapen lijken. In Verder geen leed komt een houten huis op neuten voor, vol wormen, belaagd door termieten, de gording rot; geen blijvende woonplaats. Eva Gerlach is vaak verhuisd in haar leven; ook in haar gedichten wordt vaak van domicilie veranderd. Een kopstaand beeld bevat het eerste gedicht Domicilie over een vaderfiguur verblijvend in een ziekenhuis of verpleegtehuis. ‘Hij woont op dit adres als in een mal’. En dit adres is behalve de plaats waar de gebeurtenis zich afspeelt natuurlijk ook het keurslijf van het gedicht. Bij dit Domicilie bleef het niet: Domicilie is de titel van de laatste dichtbundel, van de laatste sectie eruit en van twee elkaar spiegelende gedichten in die sectie. Elke keer opnieuw zoekt de dichteres naar een domicilie, een thuishaven voor lief en leed. ‘Hoe wonen dood en leven in elkaar’ is de centrale vraag in Domicilie volgens de flaptekst. Is dat eigenlijk niet de thematiek van alle bundels?

Op de kaft van Domicilie staat een afbeelding van Afdaling van Co Westerik; een persoon steekt met hoofd en hand boven de aarde uit maar wortelt in diezelfde aarde. ‘Aarden in het bestaan’, dat gebeurt in de derde reeks in Domicilie. Geen ‘Woningloze’ als Slauerhoff, deze Eva Gerlach. Zij wil aarden in een bestaan dat niet vast te leggen is, zelfs niet als een schaduw. Als je de laatste bladzij omslaat, is het papier weer wit, het boek uit. Het leven gaat verder, maar wel met deze gedichten die een eigen leven gaan leiden in de verbeelding van de lezer.

Dichtbundels van Eva Gerlach:

1. Verder geen leed, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1979.
2. Een kopstaand beeld, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1983.
3. Dochter, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1984.
4. Domicilie, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1987.