Ons Erfdeel. Jaargang 31

De brieven van De Schoolmeester

‘Ik zing geen heldenzang, ik noem geen dichtrenreien,
Die rustloos met elkaar om de eerlaurieren strijen
Neen, 'k zing een ander lied: een lied aan God gewijd,
Aan d'Oorsprong van 't heelal en van de onsterflijkheid!’

Aldus luiden de eerste regels van het gedicht Aan God dat Gerrit van de Linde Jansz. in 1822 vervaardigde en dat bloemlezer J.P. de Keyser nog voldoende representatief vond voor de onder het pseudoniem De Schoolmeester bekend geworden dichter om het op te nemen in zijn Neerland's Letterkunde in de Negentiende Eeuw. Nù is De Schoolmeester alleen nog bekend om zijn door zijn vriend Jacob van Lennep na zijn dood gebundelde gedichten. Iedere enigszins belezen Nederlander kan daaruit wel enige regels citeren. ‘Een Leeuw is (eigentlijk) iemand, Die bang is voor niemand’.

In zijn voorwoord bij de uitgave van de gedichten maakt Van Lennep al melding van de brieven van De Schoolmeester. Hij bewondert het ‘echt Hollandse van taal en stijl’ dat Van de Lindes proza kenmerkt. De brieven die van deze uitspraak het bewijs zouden moeten leveren zijn echter voor openbaarmaking niet geschikt ten gevolge van de inhoud ‘die of over zaken van persoonlijk of tijdelijk belang loopt, of uit aardigheden bestaat, waarvan het zout grootendeels voor derden zou verloren gaan’.

Bijna 130 jaar nadat Van de Linde zijn laatste brief aan Van Lennep schreef promoveerde Marita Mathijsen op een documentair-kritische uitgave van alle teruggevonden brieven. Van dit proefschrift verscheen ook een tweedelige handelseditie waarvan het eerste deel de brieven en documenten en het tweede deel de toelichtingen bevat. Vastgesteld kan worden dat Van Lenneps oordeel over de kwaliteit van Van de Lindes proza beslist niet overdreven was. Ook voor de hedendaagse lezer zijn de brieven ondanks de gehandhaafde oude spelling en het afwijkend taalgebruik uitstekend leesbaar.

Uit de 168 bewaard gebleven brieven, voor het grootste deel gericht aan Jacob van Lennep, kan de lezer zonder veel moeite Van de Lindes levensgeschiedenis reconstrueren. De eerste brieven dateren uit de tijd waarin hij als theologiestudent te Leiden een onbezorgd leven leidt en zich, met een predikantenloopbaan in het vooruitzicht, vooralsnog geen zorgen maakt over de schulden die het studentenbestaan met zich meebrengt. Aan dit goede leventje komt in 1833 een abrupt einde. Hoewel hij verloofd is met een meisje uit zijn geboorteplaats Rotterdam heeft hij in Leiden ook een verhouding met een dochter van een muzikant. Uit die verhouding wordt in november zijn bastaardszoon Gérard geboren terwijl bovendien omstreeks die tijd zijn - waarschijnlijk niet zonder vrucht gebleven - verhouding met de vrouw van een Leidse hoogleraar uitlekt. Pogingen om het schandaal te sussen mislukken en wanneer Gerrits crediteuren lucht van de affaire krijgen en hem met rekeningen beginnen lastig te vallen is hij gedwongen Leiden te ontvluchten. Begin 1834 vertrekt Van de Linde, na achtereenvolgens te Schipluiden en Ouderkerk ondergedoken te zijn geweest, naar Engeland. Aanvankelijk ziet

[p. 111]

zijn toekomst er geenszins rooskleurig uit en wordt zelfs de mogelijkheid van een verdere vlucht naar de Kaap overwogen. Dankzij leningen van de excentrieke filantroop Hope en enige vrienden uit Nederland slaagt Van de Linde er echter in een kostschool te kopen. Deze eerste kostschool is nog onaanzienlijk maar na zijn huwelijk in 1837 met Caroline de Monteuuis, de dochter van een Franse kostschoolhouder, verhuist hij in 1839 naar Stoke Newington en vervolgens in 1843 naar het deftige Cromwell House in het Londense voorstadje Highgate. Nu heeft Van de Linde maatschappelijk gezien zijn draai gevonden. Zijn inkomsten zijn niet onaanzienlijk, hij heeft een gelukkig gezin, behoort tot de notabelen van Highgate en kan tal van mensen tot zijn vrienden rekenen die van voldoende nationale betekenis zijn om later opgenomen te worden in de Dictionary of National Biography.

Zijn dichterlijke activiteiten gaf Van de Linde nimmer op, echter pas in 1851 komt hij weer tot publikatie. Onder het pseudoniem De Schoolmeester verschijnen vanaf dat jaar geregeld bijdragen van zijn hand in Van Lenneps almanak Holland. Na de dood van Van de Linde in 1858, hij is dan nog geen vijftig jaar oud, stelt Van Lennep met toestemming van de weduwe uit de brieven en nagelaten papieren de bundel gedichten samen die Van de Linde een plaats gaf in de Nederlandse letterkunde en die in 1859 zou verschijnen onder de titel Gedichten van den Schoolmeester.

Hoewel Van Lennep in 1859 de brieven van Van de Linde niet geschikt voor publikatie vond heeft hij ze wel bewaard, waarschijnlijk begrijpend dat na verloop van tijd de al te persoonlijke aspecten hun belang zouden verliezen en alsnog tot publikatie overgegaan zou kunnen worden. Zijn vrees dat een deel van de aardigheden aan derden zou ontgaan is overigens niet bewaarheid geworden: de voortreffelijke annotaties van Marita Mathijsen zorgen ervoor dat vrijwel ‘geen zout verloren gaat’ voor de hedendaagse lezer.

Henk Eijssens

marita mathijsen, De brieven van De Schoolmeester, 1. Brieven en documenten, 526 p.; 2. Toelichtingen, 368 p., Querido, Amsterdam, 1987.