Ons Erfdeel. Jaargang 31

[p. 97]

Culturele kroniek
Literatuur

Baron: kolossale roman van Theun de Vries

‘Dat Vestdijk een groot schrijver is, met een onwaarschijnlijk omvangrijke produktie, weet iedereen (...) Ik meen echter dat hij een evenknie in onze letteren heeft die ten onrechte niet altijd en overal in gelijke mate genoemd en gelezen wordt, hoewel Nederland hem terecht de Staatsprijs onzer Letteren heeft waardig gekeurd: Theun de Vries’.

Zo begon twintig jaar geleden de criticus Willem Brandt zijn bespreking van De Vries' roman over Jeroen Bosch: Moergrobben. Aan actualiteit heeft zijn opmerking nauwelijks ingeboet. Nog steeds valt de naam van De Vries vrij zelden, wanneer het gaat om het aanwijzen van hen, die zowel kwalitatief als kwantitatief tot de belangrijkste Nederlandse auteurs behoren. En meer dan ooit heeft Theun de Vries daar recht op. Vlak voor zijn tachtigste verjaardag zette hij op zijn indrukwekkende reeks historische romans de kroon met een boek van meer dan duizend bladzijden(!), dat zelfs Vestdijks kolos De vuuraanbidders in omvang gemakkelijk slaat: Baron, over de gelijknamige toneelspeler uit de tijd van Lodewijk XIV.

Hoewel het boek zo'n veelheid van personages heeft, dat de door De Vries bijgeleverde ‘Lijst van namen van personen die voorkomen in Baron’ geen overbodige luxe is, kan de inhoud vrij eenvoudig worden samengevat. De 76-jarige Michel Baron kijkt terug op zijn jeugd, met name de periode van zijn tiende tot en met zijn twintigste jaar (1663-1673), die geheel werd bepaald door toewijding aan zijn leermeester Jean Baptiste Poquelin, algemeen bekend als Molière. Als jonge wees (hij is de zoon van een acteurs-echtpaar) wordt Michel opgevoed door zijn oom Charles, belandt bij het kindertoneel en wordt daar door Molière om zijn talent en schoonheid uitgezocht om tot de Troupe du Roy toe te treden. Hij boekt veel successen, maar verlaat dat gezelschap om twee redenen: hij heeft de Koning bespied, toen deze zich op amoureuze wijze onderhield met zijn schoonzuster en vreest daardoor gevaar te lopen; bovendien is hij in conflict geraakt met Molières mooie, jonge vrouw, Armande, die hij van ontrouw jegens zijn ‘patron’ verdenkt. Hij vlucht naar Parijs en sluit zich aan bij een ander gezelschap, van veel mindere allure, ‘De gekroonde Apollo’. Als zijn oom sterft, erft hij diens huis waar hij gaat wonen met het echtpaar Carpeaux als huurder. Van de rente kan hij leven zonder te hoeven werken. Hij wordt opgepakt op beschuldiging van diefstal, maar wordt vrijgelaten. Parijs is hem toch te heet onder de voeten en

Theun de Vries (^o1907).

Baron sluit zich dan aan bij een provinciaal gezelschap, de komedianten van Filandre. Molière bereikt echter via een koninklijke brief dat zijn geliefde leerling wordt teruggeroepen; het komt tot een ontroerend weerzien. Baron viert vervolgens hij De Troupe du Roy vele triomfen, vooral met Psyché, een bewerking van het befaamde sprookje van Apuleius (niet van Ovidius, zoals in de tekst staat). Hij krijgt, mede door de rol die hij hierin vervult (uiteraard is Baron Amor), een verhouding met Armande, die hij zelf, uit schaamte tegenover zijn vaderlijke leermeester, afbreekt. Intussen gaat Molières gezondheidstoestand sterk achteruit. De schrijver/acteur sterft praktisch op het toneel, kort na het spelen van een voorstelling van Le malade imaginaire. Armande, die onmiddellijke voortzetting van het bedrijf wenst, biedt Baron

[p. 98]

aan Molières positie over te nemen, in dubbele zin: als haar steracteur en minnaar. Baron weigert op dit voorstel in te gaan, bezint zich op zijn toekomst en vindt die bij een andere, eveneens zeer bewonderde toneelschrijver, Racine.

Baron is op diverse manieren te lezen en te interpreteren. In de eerste plaats is het een indrukwekkende historische roman over een periode die bij De Vries nog niet eerder centraal stond: net als Vestdijk zoekt hij steeds andere schouwtonelen voor zijn fictieve intriges. De Vries moet zich uitputtend hebben gedocumenteerd. Talloze wetenswaardigheden over het 17e-eeuwse toneelleven; literatuur; muziek; de actuele politieke en sociale situatie; het leven van alledag onder Lodewijk XIV passeren de revue, zonder dat de lezer de indruk krijgt dat hij onder de kennis van de schrijver bedolven wordt. Ten dele hangt dit ook samen met het gekozen perspectief: een ‘ik-verteller’ moet niet al te veel willen opmerken over zaken die hem eigenlijk zelf niet zouden moeten opvallen. Het wonderlijke is dat ondanks de enorme omvang van het boek nauwelijks fragmenten zijn aan te wijzen die alleen geschreven lijken om de documentatie ten volle uit te spelen - iets wat men nogal eens bij historische romans kan opmerken.

In de tweede plaats is Baron te lezen als een psychologische roman. Centraal staat de vaderzoon-relatie tussen Molière en Baron, waarbij moeilijk valt uit te maken om wie van de twee het eigenlijk begonnen is: men kan de roman namelijk heel goed bestempelen als een portret van ‘Molière van onderen gezien’, dus om de terminologie van Friedman te gebruiken als een ‘ik-getuige-verhaal’. Daar staat tegenover dat toch ook de relatie van Baron tot de andere sekse een zeer belangrijke rol speelt. Begrijpelijk is dat de jonge wees vooral contacten zoekt met oudere vrouwen: onbereikbaar als de actrice Marquise du Parc, animaal/onbekommerd als gravin Marie-Hortense Desjardins, destructief als Armande, maar meestal toch moederlijk als de slechts éénmaal beminde Madame Carpeaux of de zigeunerin Raïssa, de oermoeder, in wier mysteriën Baron wordt ingewijd (een rituele scene). Zowel de vader- als moederbanden blijken aan het eind van het boek geslaakt: Baron is onafhankelijk, volwassen geworden.

Het boek is ook een ideeënroman. Net als Theun de Vries' debuut Rembrandt (1931), Pan onder de mensen (1954), Het motet voor de kardinaal (1960), Vincent in Den Haag (1963), Moergrobben (1964) en De vrouweneten (1976) gaat Baron over de problematiek van de kunstenaar, de voorwaarden tot en effecten van zijn kunst. De essentie van deze problematiek is dat de kunstenaar als ieder ander het ‘produkt’ is van zijn eigen tijd, maar zich daarvan juist bewust is en zich daartegen krachtens zijn aard wel moet verzetten. Emotionele spanningen, zelfs een zekere gespletenheid zijn daarvan het gevolg. Dat geldt in Baron voor Molière, die zijn grote opgang te danken heeft aan de Zonnekoning, maar indirect ook van hem het slachtoffer wordt. Het geldt ook voor Baron zelf, die lange tijd een speelbal is van zijn omgeving, totdat hij (mede door de zo juist genoemde initiatie) zich bewust wordt van de bijzondere macht van zijn talent en dat wil gebruiken voor ‘hogere doeleinden’.

Een vierde benadering ligt dan voor de hand: Baron is ook te lezen als een ‘autobiografische’ roman of, om het minder hachelijk te stellen, als een vermomd zelfportret van De Vries. Voor deze interpretatie-mogelijkheid zie ik een aantal aanwijzingen. De duidelijkste is deze: volgens een mededeling achterin het boek begon De Vries in 1983 aan zijn roman; hij was toen 76 jaar, precies zo oud als Baron wordt voorgesteld, wanneer hij zijn mémoires te boek stelt. (Het betekent overigens wel dat Baron nog snel-

[p. 99]

ler heeft moeten schrijven dan De Vries, want hij overleed nog in datzelfde jaar, terwijl De Vries voor het schrijven van Baron drie jaren nodig had.) Met de ikverteller heeft de schrijver bovendien een groot aantal dingen gemeen: ik noem de grote bewondering voor excellente collega's (men denke bij De Vries aan Vestdijk, Nijhoff); de sterke erotische belangstelling; het gevecht om onafhankelijkheid. Behalve op Baron heeft De Vries ongetwijfeld een aantal hebbelijkheden en belangstellingen op Molière geprojecteerd. Niet zonder reden legt hij nadruk op de grote fascinatie die Molière ondergaat van de kant van de Romeinse dichter Lucretius, die de antieke atoomtheorie in een leerdicht weergaf. Molière zou gedeelten van deze tekst hebben vertaald, maar de Lucretius-fragmenten in Baron zijn vertalingen van De Vries zelf (zeer fraaie trouwens). Het is overigens bekend dat De Vries jarenlang een Griekse roman heeft willen schrijven over Democritus, de voorganger van Lucretius op het gebied van het materialisme. Tenslotte valt op dat de soms uitvoerig geanalyseerde stukken van Molière zo duidelijk geënt zijn op diens eigen levenssituatie, in de vorm van parallellen daarmee of bewuste omkeringen daarvan. Dat laatste is b.v. het geval wanneer Molière de rol van ‘ingebeelde zieke’ op zich neemt, terwijl hij in werkelijkheid doodziek was. Dit alles wettigt m.i. voldoende de stelling dat Baron vooral ook iets zegt over de ontwikkelingsgang van De Vries zelf.

Samenvattend en terugkomend op het citaat waarmee ik begonnen ben, zou ik Baron een roman willen noemen, waarmee De Vries zich niet alleen een plaats in het pantheon van de Nederlandse letterkunde heeft bezorgd, maar ook zijn onafhankelijkheid en uniciteit definitief heeft bewezen. Rudi van der Paardt

theun de vries, Baron: De wonderbaarlijke Michel Baron, zijn leenheester Molière en de praalzieke zonnekoning, Querido, Amsterdam, 1987, 1016 p.