Ons Erfdeel. Jaargang 31

[p. 83]

Het bicultureel onderwijs in Vlaamse basisscholen te Brussel
Johan Leman

JOHAN LEMAN
werd geboren in 1946 te Aalbeke (West-Vlaanderen). Is licentiaat in de wijsbegeerte, de theologie, de oosterse filologie en geschiedenis (K.U. Leuven) en dr. in de sociale en culturele antropologie (K.U. Leuven). Is directeur van het onthaalcentrum Foyer v.z.w., Vlaamse Migrantencentrum te Brussel en buitengewoon docent sociale en culturele antropologie aan de K.U. Leuven. Publiceerde o.a. ‘From Challenging Culture to Challenged Culture’ (1987); ‘Van Caltanissetta naar Brussel en Genk’ (1982); en (met A. Gailly) ‘Onderwijs, taal- en leermoeilijkheden in de immigratie’ (1982).
Adres: Foyer v.z.w., Werkhuizenstraat 25, B-1080 Brussel.

Er worden drie grote delen onderscheiden in deze bijdrage. Eerst worden de aanvankelijke doelstellingen (die grotendeels dezelfde gebleven zijn), het model en een aantal cijfers over de participatie van immigrantenkinderen in '87-'88 kort samengevat. Een tweede deel vraagt aandacht voor één van de twee voor de hand liggende politieke dimensies waarin de Vlaams-Brusselse biculturele projecten zich situeren, nl. Brussel als hoofdstad van Vlaanderen, waarbij een tweede dimensie hier om plaatsgebrek onbesproken blijft, nl. Brussel als hoofdstad van Europa. Het derde en laatste deel gaat in op enkele sociaal-culturele, linguïstische en onderwijspedagogische facetten, die uitermate boeiend zijn, en sluit af met een korte verwijzing naar enkele gegevens uit rapporten van externe evaluatie over de projecten na zes jaar activiteiten.

Doelstellingen, model en aantallen

Bij de conceptie van de biculturele onderwijsprojecten in het Vlaams-Brussels basisonderwijs, in 1981, stonden de promotor, Foyer v.z.w., vijf doelstellingen voor ogen:

-	op het gebied van de kinderen en van de leerkrachten: het leren samen-leven in een complexe multiculturele samenleving;
-	op het gebied van de immigrantenkinderen: het verwerven van een goede drietaligheid aan het eind van de lagere school (Nederlands, moedertaal en Frans);
-	op het gebied van de immigrantenkinderen en hun gezinnen: verhoogde integratiekansen zowel in het gastland als - zo nodig - in het land van herkomst;
-	op het gebied van de betrokken Vlaamse scholen: het behoud en eventueel het verhogen van hun kwalitatief niveau, en hoe dan ook een versteviging van hun positie op termijn;
-	op het gebied van de immigrantenouders en hun gezinnen: een nauwere betrokkenheid bij de school en de schoolse socialisatie van hun kinderen, en mede daardoor een verhoogde betrokkenheid bij de te realiseren integratie zowel in de wijk als in het bredere maatschappelijke leven.

De eerste drie doelstellingen zijn binnen de school te realiseren. De twee laatste behoren meer tot het onderwijsopbouwwerk. Het gaat om een bicultureel model met een intercultureel perspectief, waarin drietaligheid voor de projectkinderen geambieerd wordt. Inherent aan het model is, dat de participatie van de immigrante ouders aan het schoolgebeuren gestimuleerd wordt.

[p. 84]

Het model dat de Foyer voorstaat voor de opvang van immigrantenkinderen in het Nederlandstalige basisonderwijs (K.O. en L.O.) te Brussel, is dat van een langzame integratie, waarbij vooral in de beginjaren (kleuteronderwijs en twee eerste jaren van het lager onderwijs) zoveel mogelijk belang gehecht wordt aan het behoud en de versteviging van de eigen culturele identiteit (en impliciet de moedertaal). Geleidelijk wordt het Nederlands (T2) geïnjecteerd op de moedertaal (T1) verworvenheden bij het kind, en het gaat daarbij een steeds grotere plaats innemen. Ondertussen draagt het kind een elementaire kennis van het Frans als ‘taal van de straat’ met zich mee. Dit leidt tot het volgende profiel:

K.O.: 50% als etnisch-culturele groep apart in T1.

50% samen met de Vlaamse kinderen in het Nederlands.

L.O.-1^e jaar:
60% apart in T1 voor de basisvakken

30% apart in T2 ‘als specifiek T2 onderricht’

10% belonende integratie-activiteiten samen met de Vlaamse kinderen, in het Nederlands.

2e jaar:
50% apart T1

20% apart in T2 ‘als specifiek T2 onderricht’

30% integratie-activiteiten + wiskunde, in het Nederlands.

van het 3^e jaar af:
90% alle kinderen samen in het Nederlands 3 à 4 uren T1 apart + gezamenlijk intercultureel lesvak
enkele uren Frans per week.

Een bijkomende precisering: terwijl de immigrantenkinderen in hun moedertaal (T1) evolueren, ontwikkelen de Vlaamse kinderen hun Nederlands op hun eigen niveau.

Op de vraag of de immigrantenkinderen aan het eind van de lagere school binnen deze biculturele formule voldoende Nederlands kennen om volwaardig naar het Nederlandstalig secundair onderwijs over te stappen, wordt kort ingegaan bij de verwijzing naar de evaluaties.

Wat nu de participatie van de immigrantenkinderen betreft, in aantallen uitgedrukt, kan men vaststellen dat in '87-'88, na zes jaar activiteiten, 310 immigrantenkinderen via vijf projectscholen (2 met Italiaanse, 1 met Spaanse, 1 met Turkse en 1 met Marokkaanse kinderen) in het Vlaams-Brussels onderwijs geïntegreerd zijn. Ter precisering: in het Nederlandstalig Brusselse basisonderwijs gelden gunstige klasbevolkingsnormen. Een klas van 10 à 15 kinderen is er geen uitzondering. De Italiaanse projectkinderen die als eersten gestart zijn, volgen nu al allen Nederlandstalig secundair onderwijs. Niets wijst erop dat het model hen, wat de Nederlandse taalverwerving betreft, schade berokkend zou hebben. Daarnaast beheersen ze het Frans zeer goed en de moedertaal vrij goed. Wat de typische zaakvakken betreft, is er geen achterstand, eerder integendeel.

Het zijn vooral financiële en administratieve redenen die een uitbreiding in de weg staan. Te noteren valt dat een aantal vaardigheden, verworven in deze projecten, via de Foyer v.z.w. naar andere scholen overgedragen worden, o.a. waar het het werken betreft via differentiërende ‘Nederlands als T2’activeringsactiviteiten bij zowel Franstalige Belgische als andere anderstalige kinderen.

Een politieke dimensie

Sociaal-geografen als H. Van Der Haegen ‘schatten dat Brussel-Hoofdstad nog een goede 600.000 oude Belgen telt t.o.v. 300.000 à 350.000 nieuwe Belgen en vreemdelingen, waarvan vooral de gastarbeiders zich definitief in Brussel gevestigd hebben; een verhouding dus van 2 tot 1. Wanneer ik naar de jeugd kijk dan wordt het al ruim 50% vreemdelingen. En in de overige 50% schat ik het aandeel van de Vlamingen hooguit op (...) 10 à 15% van de

[p. 85]

totale jeugd van Brussel-Hoofdstad’ (toespraak oktober '87).

Als Vlaanderen de trend niet kan ombuigen, dan wordt Brussel - Vlaanderens toegang tot de belangrijkste internationale instellingen - op termijn een Vlaams-vreemde stad, op een andere wijze dan dit in het recente verleden gebeurd is, alle institutionele waarborgen ten spijt.

De Nederlandse Commissie voor de Cultuur (N.C.C.) beschouwt de Vlaams-Brusselse basisscholen als de belangrijkste pijler van de Vlaams-Brusselse gemeenschap. Op dezelfde manier ziet het Derde Kongres van de Brusselse Vlamingen in '86 het bicultureel onderwijs in de Nederlandstalige scholen als een ‘voorbeeld’ om de integratie te organiseren. Een niet onaardige Vlaams-Brusselse consensus stelt, dat dit de duidelijkste hefboom is om de dialoog op gang te brengen tussen de 10 à 15% Vlamingen en de 50% vreemdelingen die in Brussel geboren worden. In een ‘Carte Blanche’ in Le Soir van 4.2.'87 schrijft M. Leurin, ‘inspecteur, ex-chargé de mission à l'Education nationale’, een Franstalige, over de Vlaams-Brusselse biculturele projecten: ‘Ainsi, dans le respect de l'identité culturelle de chacun, est-on occupé a flamandiser subtilement les étrangers de Bruxelles’. Bicultureel onderwijs zou dus een pijler kunnen zijn om een ‘Vlaams’ beleid voor de gehele hoofdstad uit te bouwen. Kent ù een betere?

Maar waartoe leidt het feitelijk gevoerde Vlaams-Brusselse onderwijsbeleid? De vraag of het niet billijk zou zijn om een correctie door te voeren ten voordele van de opvang van de te weinig vertegenwoordigde immigrantenkinderen mèt grondige vermindering van de oververtegenwoordigde kinderen uit homogeen Franstalige gezinnen krijgt nauwelijks gehoor. En tekenend is dat een vorig jaar bijeengekomen Vlaamse Onderwijscommissie voor Brussel het nooit de moeite waard heeft gevonden om de Foyer ook maar één keer te ‘horen’...

De Vlaamse beleidsverantwoordelijken voor Brussel begaan een historische blunder - daar heb ik niet de minste twijfel over - door een ‘service’ (naar tweetaligheid) toe te organiseren voor authentieke Franstaligen, die daardoor 1. zelf niet méér Vlaams-minded worden en zelfs Vlaamse Brusselaars beginnen af te schrikken, en 2. de toegang tot het anders-etnische kinderpotentieel (nl. de ‘blijvers’) afsnijden.

Sociaal-culturele, linguïstische en andere aspecten

Sociaal-cultureel wordt het talenonderricht binnen de projecten niet geïsoleerd uit een complexer geheel waartoe ook de sociale klasse behoort, en de kansen later op de arbeidsmarkt (daarom: Nederlands en Frans). Daartoe behoort ook het ondersteunen van een in de Westerse waarden invoegbare culturele identiteit, waardoor afstand genomen wordt van elk assimilatiemodel. Aanhangers van het assimilatiemodel (met autochtoon taal- en cultuurbad voor immigrantenkinderen) lijken zo'n kinderen te zien als subjectloze wezentjes, bij wie men ongestraft hun taal en cultuur kan uitgommen.

Linguïstisch gaat het model uit van het afhankelijkheidsprincipe (Cummins), waarbij men aanneemt dat als het onderwijs in T1 (moedertaal van het immigrantenkind) taalverwerving in T1 stimuleert, er vervolgens een overdracht van deze verwerving van T1 naar T2 (i.c. het Nederlands) plaatsvindt, als het kind voldoende gemotiveerd is om T2 te leren en er voldoende confrontatie met T2 plaatsheeft.

Onderwijspedagogisch stelt het model o.a. het vraagstuk van de innovatietheorie en - strategie in het onderwijs.

Onderwijsopbouwwerkmatig is vooral de plaats van de ouders belangrijk. Het gaat in Brussel meestal om volslagen Nederlandsonkundige mensen. Indien met hen niet gewerkt

[p. 86]

wordt, riskeren ze het spoor dat hun kinderen binnen het model volgen, bijster te raken. Werkend via oudercomités kan men bij hen ondertussen ook de ruimere integratiedynamiek activeren.

Tot besluit mogen misschien enige opmerkingen uit de evaluatierapporten vermeld worden. Volgens de evaluatoren zijn de kinderen aan het eind van de lagere school communicatief uiterst vaardig in hun moedertaal en houden ze de drie taalcodes goed uiteen. Socioaffectief zijn de verhoudingen met de autochtone kinderen en de verhoudingen onderling exemplarisch. Dat de buitenlandse leerkrachten volwaardige teamleden zijn op school, heet de marginalisatie van de doelstellingen te beletten en wordt dus als positief ervaren. En wat de Nederlandse taalverwerving betreft, wijst alles erop dat de projectkinderen aan het eind van de lagere school niet de minste achterstand opgelopen hebben tegenover hun Franstalige Belgische schoolmaatjes die alles exclusief in het Nederlands volgens de taalbadformule gevolgd hebben, terwijl daarnaast echter wèl een aantal andere voordelen gerealiseerd worden, zowel naar de Vlaamse als naar de anderstalige kinderen toe.

Bibliografie:

byram, m., The Foyer Bicultural Education Model: an Evaluation, Durham, 1987, intern Foyer rapport.
danesi, m., Mother Tongue Training in School as a Determinant of Global Language Proficiency: a Belgian Case Study, in International Review of Education, 1988 (in press).
danesi, m., Enkele twee- en drietalige onderwijsprogramma's bij immigrantenkinderen in Canada en België, met het oog op de gewenste plaats van de ‘moedertaal’ in het onderwijs, in Cultuur en Migratie, Brussel, 1987, 2.
fernandez de rota, j.a. en del pilar, m., Evaluation of the bicultural project ‘the Dutch-Spanish teaching encounter at the Foyer Centre in Brussels’, La Coruna, 1987, intern Foyer rapport, 49 p.
leman, j., The Foyer Project: a Brussels model of bicultural education in a trilingual situation, in Studi Emigrazione - Etudes Migrations, Rome, 1985, 78, 254-266.
lemmens, g. en jaspaert, k., Evaluatie van het Nederlands in het Foyer-bicultureel onderwijsproject, Tilburg, 1987, intern Foyer rapport, 227 p..
spoelders, m., leman j., en smeekens, l., The Brussels Foyer Bicultural Education Project: Socio-Cultural Background and Psycho-educational Language Assessment, in extra, g. en vallen, t., (red.), Ethnic Minorities and Dutch as a Second Language, Dordrecht, Foris, 1985, 87-103.