Ons Erfdeel. Jaargang 30

Film

Film in Nederland

De Noordnederlandse filmwereld ondergaat momenteel een zekere euforie. Die is te danken aan de toekenning van een Oscar aan Fons Rademakers verfilming van Mulisch' roman De aanslag. Of er werkelijk reden is voor enige euforie mag met recht betwijfeld worden. In de eerste plaats, de film zelf. Verdienstelijk, misschien met iet of wat meer filmische kwaliteit dan de literaire van het origineel maar toch niet vergelijkbaar met het puikje van Europees filmen, dat buiten de Oscar-regen is gevallen. Verder worden alle euforische elementen ernstig aangetast, als je in aanmerking neemt door wat voor rommel de Oscar-winner wordt omringd. Noemen we alleen maar de geflopte film De ratelrat of het ordinaire succesprodukt Flodders. Nee, hoe je het - in welwillende bejegening - ook keert of draait, voor echte euforie is er voorlopig nog geen ruimte.

Dat geldt ook voor de jongste film van Theo van Gogh Terug naar Oegstgeest, gemaakt op basis van jan Wolkers' veel gelezen roman. Het mag nauwelijks toeval heten, dat Van Gogh en Wolkers elkaar gevonden hebben. Beiden bezitten een vrijbuiters mood, die ze graag tegen de dingen aan laat schoppen. Typerend hiervoor is een opmerking van Theo van Gogh, in een interview met hem voor de Filmkrant van Gerdin Linthorst. ‘Ik’, zo zegt van Gogh, ‘roep wel eens in mijn overmoed: dé film over het calvinisme’. Dat is weer een staaltje van fatale zelfoverschatting ten aanzien van eigen werk. Het gaat er niet om, dat een cineast een ‘positieve grondhouding’ t.o.v. eigen werk zou laten blijken, hier is wel sprake van gebrek aan (onmisbare) relativering. Het absolute, dat Van Gogh met zo'n opmerking naar voren brengt, weeft een doem rond zijn filmische aanpak: epateren. Een tweede citaat moge deze opmerking extra reliëf geven. ‘Er zit in mijn werk heel veel gebed. Ik hou van die taal. Ik had nog nooit het Oude Testament gelezen, nu wel. De adem werd mij ontnomen, wat is dat een sadistische lektuur zeg. Daar kan ik helemaal niet tegenop met mijn films. En wat is die god van de gereformeerden eigenlijk een onverdraagzaam onrechtvaardig iemand. Een heel enge man’.

Een zekere zelfkennis mag overigens aan Van Gogh niet worden ontzegd, zoals b.v. blijkt uit een uitspraak van hem in het al genoemde interview: ‘Terug naar Oegstgeest is heel anekdotisch, het is geen verhaal dat van A naar B loopt, het gaat om een sfeer. Dat is mijn kracht en zwakte, ik ben het beste in een fragmentarische film. Iets met een plot en alles erop en er aan heb ik nog nooit gedaan, dat vind ik moeilijk.’ Van Gogh heeft niet ‘voldoende anekdoten’ in Terug naar Oegstgeest kunnen ontdekken, daarom heeft hij maar anekdoten uit ander werk van Wolkers erbij getrokken. Dat dit een extra belasting betekend heeft voor de totale aanvaardbaarheid van de film, is hem kennelijk ontgaan. Daarom maakt Van Gogh, ondanks veel te waarderen onderdelen in zijn film, de indruk te hooi en te gras te hebben gefilmd. In plaats van dwingende keuzes te dramatiseren - dit níet en dat wél - wekt een dergelijke manier van filmen eerder de indruk van onmacht dan van kracht.

Zo'n indruk van kracht is voor een film onmisbaar. De dramatiek hoort door en door geleed te zijn. Dat is een van de zeer positieve kwaliteiten van Mady Saks' jongste film met de titel Iris. Door die kwaliteit is Iris een heldere film geworden, zonder interessant doenerij, recht op de man af, zonder de rigiditeit van een ,‘overheersende idee’. Er is wel idee in de film verwerkt, waardoor zij meer is dan een propagandistisch stukje leven: de personen betekenen iets, zonder dat zij kapstokken van een of andere theorie zijn. Ze zijn levensecht, en door juist dat

[p. 450]

levensechte ontkomen ze aan de sjabloon en worden ze zich zelf, zijn ze dus uniek.

Mady Saks heeft verschillende ‘vrouwenfilms’ gemaakt. Ook Iris is een feministische film, maar feministisch in de puurste betekenis van het woord. Dat wil zeggen, de waarheid over een vrouw wordt uitgedragen, niet als iets bijzonders maar als iets dat normaal is. Aanvaardbaar op elk niveau van individueel en sociaal leven. De geslotenheid van de dramatiek helpt mee aan de versterking van het filmleven, dat een brokstuk bestaan omvat van een dertigjarige vrouwelijke veearts, Iris (een pakkende rol van Monique van de Ven). Dat brokstuk leven omvat een periode van slechts enkele maanden, maar door het doordringend echte, dat in die periode wordt beleefd en doorleefd, krijgt de film een betekenis, die boven de individualiteit van het persoonlijke gebeuren uit gaat en veel duidelijk maakt van de wereld, waarin het vrouwelijke zijn typische rol moet spelen, een rol die merkwaardig tweeslachtig is. De rol van een enerzijds aktieve, anderzijds duldende mensenfiguur. De plot waarin dit (levendig en alles behalve schematisch) verwerkt is, ziet er ongeveer als volgt uit: Iris, die als veearts is afgestudeerd besluit haar gemakkelijk en gepolitoerd leventje samen met haar vriend, de architect Paul, op te geven en een plattelands praktijk als vee-arts over te nemen. Het is een wat ongewone figuur, dat een jonge aantrekkelijke vrouw een zo ‘mannelijk beroep’ als veearts wil komen uitoefenen. Dat wordt haar enerzijds duidelijk gemaakt door de dorpsgemeenschap, die, niet afkerig van een ‘pretje’ op kosten van een nieuwkomer, graag roert in verbeeld schandaal, anderzijds door vriend Paul, die zich gekrenkt voelt in zijn, volgens hem als rechtschapen beschouwd, overwicht als man. Het slot is, dat Paul als misselijk makend egoïstje pathetisch door de mand valt, terwijl Iris als unieke en vakbekwame vrouw

Veearts Iris (Monique van de Ven) beademt een pas geboren kalfje.

een filmisch letterlijk met licht omstraalde toekomst tegemoet gaat. Die met licht omstraalde toekomst is de enige romantiek in de film, maar zij is toch met veel bescheidenheid toegepast.

Het is hier de plaats om gulle waardering uit te spreken voor de vervulling van de hoofdrol in de film, door Monique van de Ven. Het is een overtuigende rol, niet alleen en zelfs niet in hoofdzaak door het ‘vakmanschap’, waarmee de veearts is gespeeld, maar vooral door de toegepaste beheersing van gevoelens, ervaringen en gewaarwordingen, wat de grote verdienste is van regisseuse Mady Saks. Dat de film ooit een Oscar zal verdienen valt niet te verwachten, niet iedereen is zo behendig in het lobbyen. Het is ook beter om zonder broze euforie door het filmleven te gaan en gewoon naar goed filmen te streven. En dat heeft Mady Saks met Iris gedaan.

D. Ouwendijk