Ons Erfdeel. Jaargang 29

Vlamingen over Multatuli

Binnen het rijkgeschakeerde aanbod van literaire en algemeenculturele tijdschriften kennen we in ons taalgebied sinds een aantal jaren ook periodieken die gewijd zijn aan één auteur, zoals Gezelliana, Over Multatuli, de Vestdijk- en de Achterbergkroniek. Zij stimuleren ongetwijfeld het verdere onderzoek naar het werk van de betrokken auteur en bieden daarnaast ruimte aan bijdragen die in de algemeenliteraire tijdschriften niet zo gemakkelijk aan bod komen. Met een eigen tijdschrift bestaat de mogelijkheid veel dieper in te gaan op detailkwesties, aandacht te besteden aan achtergronden (al dan niet van biografische aard), plaats in te ruimen voor foto's en andere illustratiemateriàal, anekdotes en marginalia. Soms gaan de medewerkers zeer uitvoerig op details in, waardoor deze tijdschriften niet primair mikken op een breed literair geïnteresseerd publiek, maar op een beperkte groep van kenners en specialisten. Daar staat tegenover dat het werk en de schrijver zeer gedegen in kaart wordt gebracht. Gezien het formaat van deze schrijvers en de complexiteit van hun werken kan men dat slechts toejuichen.

Van Over Multatuli verschijnen twee (boek)deeltjes per jaar onder redactie van Eep Francken en Em. Kummer. Gastredacteur Philip Vermoortel stelde een speciaal nummer samen onder de titel Vlamingen over Multatuli. Het bevat bijdragen van Karel Wauters, Vermoortel, Marcel Janssens, Hugo Bousset, Martine de Clercq en René Vanrusselt. Of alle bijdragen de Multatuli-studie zoveel verder helpen, betwijfel ik. De beste stukken komen van Bousset en Vermoortel, de andere artikelen blijven in meerdere of mindere mate achter in kwaliteit.

Karel Wauters gaat Mutatuli's houding tot en diens affiniteit voor poëzie na. Voor de dichtkunst heeft hij weinig belangstelling gehad. Wel bekritiseert hij de dominee-dichters van die dagen door een onderscheid te maken tussen dichters en verzenmakers. Wauters constateert een ‘tekort aan authentieke dichterlijke sensibiliteit, aan gevoeligheid voor de lyrische mogelijkheden van het dichterlijke woord’ (p.8.). Daarmee brengt hij echter geen nieuwe inzichten naar voren. Batavus Droogstoppel, de zelfgenoegzame figuur uit Max Havelaar is het onderwerp van Janssens bijdrage. Hij analyseert de spreekstijl van Droogstoppel en gaat op zoek naar de achterliggende mentaliteit. Janssens voegt niets toe aan het bekende beeld van deze makelaar in koffie dat zich kenmerkt door bekrompenheid, zelfingenomenheid, schijnbare intelligentie, ‘maar in wezen dom en hatelijk schijnheilig’ (p. 48). In ‘Het paard van Troje’ onderwerpt Hugo Bousset de structuur van Max Havelaar opnieuw aan een nader onderzoek, waarbij hij zich vooral richt op de figuur Stern. De analyse

[p. 793]

maakt een gedegen indruk en verheldert de ingewikkelde bouw van de roman. Helaas confronteert Bousset zijn bevindingen niet met de bekende analyses van Sötemann en Oversteegen. Het artikel van Martine de Clercq kan men maar beter ongelezen laten. Het bevat een reeks citaten van literatuurbeschouwers die zich met de vrouw in het werk van Multatuli hebben beziggehouden. De Clercq plaatst deze aanhalingen klakkeloos naast elkaar zonder een lijn in die uitspraken aan te wijzen. Het blijft daardoor een chaotisch geheel zonder conclusies of ideeën voor verder onderzoek. In de slotbijdrage doet Vanrusselt verslag van zijn nasporingen betreffende de briefwisseling tussen Mimi en Spohr, de Duitse Multatuli-vertaler. Voor de Multatuli-studie lijken de brieven die hier gedeeltelijk afgedrukt worden en van commentaar voorzien, niet van direct belang. De gedetailleerde informatie behelst vooral de problematiek van Spohr bij zijn vertaalwerk, Mimi's zienswijze op de mogelijkheden Max Havelaar in het Duits te vertalen en Spohrs vertaalopdracht voor het toneelstuk Koningsrecht van W. Paap.

De meest interessante bijdrage is van de hand van gastredacteur Vermoortel. Hij snijdt in zijn omvangrijke opstel (p. 10-41) een essentieel probleem aan: de fascinatie van Multatuli voor de figuur Jezus. Daarmee dringen we direct door tot de kern van Multatuli's schrijverschap want diens uitspraken over geloof, godsdienst, evangelie, christendom en de Jezusfiguur geven zicht op de grondtrekken van Dekkers persoonlijkheid. Zij maken duidelijk wat hij als schrijver beoogt, hoe hij zichzelf ziet, hoe hij vindt dat de kritiek en het lezerspubliek hem bejegent. Vermoortel stelt o.m. vast dat Multatuli zich nogal eens tegenspreekt, over godsdienst en christendom uiterst negatief oordeelt, maar Jezus zeer genuanceerd becommentarieert. Door Multatuli's uitlatingen worden we bovendien geconfronteerd met de omstreden kanten van zijn persoonlijkheid, zoals ijdelheid en hoogmoed. In een evenwichtig, goed gedocumenteerd en overtuigend betoog schetst Vermoortel de voornaamste aspecten die in de relatie Jezus - Multatuli te onderkennen zijn en probeert hij een aantal verklaringen te geven voor Multatuli's belangstelling voor Jezus. Dit artikel kan men plaatsen in de nooit aflatende discussie over de essentie van Multatuli's persoonlijkheid die zulke uiteenlopende facetten herbergt als wispelturigheid, gebrek aan zelftucht, idealistisch zelfbeeld, opstandigheid en sterke rechtvaardigheidsgevoelens. Het wekt geen verwondering dat het deze laatste twee karaktertrekken zijn die Multatuli in Jezus sterk aanspreken, samen met diens lijden, terwijl anderzijds de brave, zoete, lieve, vergevingsgezinde kant van Jezus vrijwel geheel buiten beeld blijft. Vermoortel analyseert diverse cruciale passages (veelal uit de Ideeën) die een goed zicht geven op het gestelde probleem en verheldert op die wijze de door andere literatuurbeschouwers steeds terloops gemaakte opmerkingen over Multatuli's geboeidheid voor Jezus. Waar anderen termen als ziekte, hoogmoed en afgunst bezigden, probeert Vermoortel voor die fascinatie andere, naar hij zegt, zeer menselijke gronden aan te wijzen. Daarin is hij m.i. voor een groot deel geslaagd. Wel ziet men een enkele keer de elders zo irritant vaak opduikende gewoonte Multatuli's minder plezierige karaktertrekken en de tegenstrijdigheid van diens uitspraken uit verschillende perioden tegen elke vorm van kritiek in bescherming te nemen. Niettemin brengt Vermoortels bijdrage de overigens kwalitatief vrij matige bundel op een aanvaardbaar niveau.

Ruud Kraaijeveld

Over Multatuli (1984, nr. 13): Vlamingen over Multatuli, Amsterdam.