Ons Erfdeel. Jaargang 29

Film

Film in Nederland

Het is in bepaalde opzichten een beetje wonderlijk gesteld met de literair culturele waardering in Nederland. In volstrekte willekeur worden geschriften tot ‘de literatuur’ gerekend - of niet. Een schrijver als Heijermans bij voorbeeld is nooit tot dat heilige der heiligen toegelaten. Maar ondanks dat heeft hij ‘blijvertjes’ gecreëerd, die zelfs met de benaming klassiek zijn gehonoreerd. Zo'n blijvertje is o.m. het toneelstuk Op hoop van zegen, talloze malen op het toneel opgevoerd, ook enkele keren verfilmd. De jongste verfilming is van Guido Pieters, niet de minste onder de Noordnederlandse filmers, maar wat hij hier van H's meest gewaardeerde blijvertje heeft gebakken is haast niet na te vertellen. Bij het kijken naar de afwikkeling van deze rolprent klimt je verbazing bijna tot verbijstering. Alles wat er aan slechts over het Nederlandse filmen te zeggen valt, is er in opgehoopt. Stuntelig scenario, zwakke regie, onvermogen tot dramatiek, slechte zegging van de teksten, die herhaaldelijk zelfs niet lipsynchroon worden uitgesproken. Die teksten moeten gedeeltelijk opgevat worden als aanpassing aan de vereiste filmdramatiek. Voor dat doel is H's oorspronkelijke bewogenheid aangepast aan een nieuw uitgedachte bewogenheid, een die vooral geconcentreerd is op uiterlijk vertoon. Met als centraal punt het snuitje van een verjongde Barend, die niet naar zee wilde met de ‘rotte schuit’ van reder Bos maar, mede gedwongen door een expressieloze moeder Knier, toch mee gaat varen en - om maar een terminologie te gebruiken, die bij Pieters' filmbeeld en -dramatiek past - als een rat verzuipt bij een letterlijk vliegende storm op zee.

Er is waarlijk wel enig schot gekomen in het Noordnederlandse filmen, zo nu en dan wordt ongeveer zestig procent van het gewenste gehaald. Maar met werk als Op hoop van zegen is er weer nieuw materiaal aangevoerd ter staving van de stelling, dat Noordnederlanders de eigenschappen missen om goed te kunnen filmen. Het is het beste om je daarbij neer te leggen - ben je geneigd te denken. En alleen vertrouwen op éénlingen.

Zo'n éénling is Jos Stelling, die met zijn jongste film. De Wisselwachter na De illusionist opnieuw

[p. 783]

‘De wisselwachter’ van Jos Stelling, met Stéphane Excoffier, Ton van Dort, John Kraaykamp, Josse de Pauw.

het bewijs levert, dat hij de meest beeldrijke filmer is -althans op het gebied van de speelfilm - die Nederland kent. Stelling is als filmer een auto-didact, die mede daarom larie heeft aan vigerende theorieën en zich daar ook niet om hoeft te bekommeren, om door de gevestigden voor vol te worden aangezien. Hij filmt per film en niet per theorie. Hij kan ‘gemakkelijk’ filmen, zoals in zijn debuut Mariken van Nieumeghen, hij kan ook surrealistisch filmen, met een fantasierijke overstijging van de werkelijkheid, zoals in De illusionist waarin ook het bizarre talent van Freek de Jonge een aandeel heeft gehad. Alhoewel de filmtoon duidelijk zijn oorsprong in Stellings talent voor filmdramatiek heeft gelegen. Ook daar bepaalde de onnavolgbare en indringende beeldwerking de inhoud van het... ja, meer het irrealistische gegeven dan het verhaal.

In De wisselwachter geeft Stelling een fascinerende vermenging te zien van beide dramatische elementen: ireëel gegeven en realistisch verhaal.

Alles speelt zich af in de mystische en mystificerende wereld tussen droom en werkelijkheid in. De droom wordt door de mystificerende inwerking van een schijnbaar gegeven werkelijkheid een nachtmerrie. De nachtmerrie kan weer verhelderen tot een mystische tevredenheid, waarin de grenzen tussen dood en leven, tussen zijn en niet zijn vervagen. Dit ingewikkelde geheel is door Jos Stelling vastgelegd in het gegeven: het verhaal van een jonge vrouw in een trein, die ingeslapen is op het moment, dat de trein stopt bij een wisselwachtershuisje, plotseling opgedoemd in een verlaten sneeuwlandschap. Zij verlaat de trein (hier begint de mystificerende werking van de droom) en herschikt haar erotische verlangens en aangeboren angsten tot een bizarre droomrelatie met de in het huisje wonende wisselwachter. Weerzin en verlangen zijn met elkaar in gevecht, een gegeven dat Stelling naast de wisselwachter heeft verwerkt tot de figuren van een treinmachinist, een conducteur en een postbode. Zij vormen de mystificerende onderdelen van het spel, dat door dood, erotiek en leven in elk bestaan wordt meegemaakt. Het meest in onbegrepen angsten (de nachtmerrie), bij gelegenheid ook in mystisch en geruststellend dromen. Dan kan de trein (het bestaan) weer naar een nieuwe wisselstand vertrekken. De vrouw in de trein ontwaakt. Op tocht naar een andere onbekende horizon.

Een film die ik warm aanbeveel.

D. Ouwendijk