Ons Erfdeel. Jaargang 29

Literaire tijdschriften sinds 1885

Het literaire leven van een bepaald tijdvak krijgt in belangrijke mate vorm in de literaire tijdschriften die door middel van hun programma's aandacht vragen voor bepaalde soorten literatuur en medewerkers aantrekken die de uitgangspunten inhoudelijk vorm geven: in creatief werk (proza, poëzie), in kritisch proza (essays) en in boekbesprekingen. Door het propageren van een bepaald type literatuur, van een bepaalde literatuuropvatting en door het kritisch reageren op wat in ‘concurrerende’ bladen gebeurt, profileert men zich ten opzichte van andere literaire tijdschriften.

Sinds de opkomst van de programmatische literaire tijdschriften in de 19de eeuw wordt een tijdvak altijd gekenmerkt door een zekere pluriformiteit. Er zijn tijdschriften die ‘achteraf gezien, het beeld van een periode bepaald hebben. We noemen ze dan de ‘leidende’ tijdschriften. Een blad als De Gids (1837-heden) heeft die rol lang vervuld. Later zien we Forum (1931-1935) in die positie en na de Tweede Wereldoorlog valt te denken aan Podium (1944-1969) en Maatstaf (1953-heden). Misschien zal ook De Revisor (1974-heden) die positie in gaan nemen. Het is echter van belang in het oog te houden dat in de andere tijdschriften steeds tegenkrachten werkzaam zijn. Een literair tijdvak wordt vaak ten onrechte vereenzelvigd met één bepaalde literatuuropvatting en wel met de ideeën van het ‘leidende’ tijdschrift: het werkelijke beeld is veel pluriformer. Naast het in het oog springende optreden van de Vijftigers in de tijdschriften Columbus (1945-1947), Het woord (1945-1949), Reflex (1948-1949), Braak (1950-1951) en Podium publiceren in de zelfde periode andersgezinden (en zeker niet de minsten) in Ad interim (1944-1949), Libertinage (1948-1953) of Maatstaf. Het is een opvallend literair-historisch verschijnsel om na verloop van tijd nog slechts aandacht te besteden aan de beperkte ‘leidersgroep’. Komt men dichter bij het heden, dan ziet men de diversiteit beter. Immers, wie zal ontkennen dat er in meer dan één opzicht een kloof gaapt tussen de literatuuropvattingen van de schrijvers rond Raster (1977-heden), Maatstaf, De Revisor of Tirade (1957-heden)? Dat ook in het verleden zulke verschillende groepen schrijvers naast elkaar gewerkt hebben, vergeet men snel. Het lijkt er wel eens op alsof De Nieuwe Gids (1885-1943) het enige literaire tijdschrift van belang was in de jaren 1885-1890 en alsof er naast Forum geen andere literatuuropvattingen bestonden. Juist in de jaren tussen de twee wereldoorlogen zien we een heel sterke verzuiling: de katholieken in Roeping (1922-1963), de protestant-christelijke dichters in Opwaartsche wegen (1923-1940), een afgescheiden groep katholieken in De gemeenschap (1925-1941), enz., enz.

Wie zich bezig houdt met literatuurgeschiedschrijving kan evenwel niet om de tijdschriften heen, sterker: de literaire tijdschriften geven structuur aan de beschrijving van een tijdvak. Men spreekt dan van de schrijvers rond De Nieuwe Gids, rond Forum, rond Barbarber, e.d. Als men de rol van de tijdschriften benadrukt, krijgt men, beter dan op andere manieren, zicht op het complexe actie/reactie-patroon in de literatuur (geschiedenis). Een bekend voorbeeld. Een stel jonge Amsterdamse schrijvers richtten De Nieuwe Gids, op omdat zij meenden dat de redactie van het leidende blad van dat moment, De Gids, een duffe, ingeslapen groep was. Na interne spanningen trok Kloos de macht aan zich in 1893 en als reactie daarop werd het Tweemaandelijksch tijdschrift (1894-1901) onder redactie van Verwey en Van Deyssel opgericht. In 1904, als het tijdschrift inmiddels is omgedoopt in De XXe eeuw (1902-1908), komen de redacteuren met elkaar in conflict over het literaire programma. Als reactie hierop begint Verwey een nieuw tijdschrift, De beweging (1905-1919). Kortom, een actie/reactie-patroon. Dergelijke lijnen kan men door de hele 20e-eeuwse tijdschriftencultuur aanwijzen. Het analyseren van de conflictstof geeft inzicht in de veranderende literatuuropvattingen, dé basis voor het literairhistorische ontwikkelingsproces.

Nieuwe tijdschriften ontstaan in de regel als reactie op de bestaande: er doen zich in de be-

[p. 760]

staande tijdschriften conflicten voor en een aantal bentgenoten scheidt zich af met een nieuw programma in het vaandel; jonge schrijvers krijgen geen toegang tot de gevestigde bladen of stichten een tijdschrift om een ‘nieuwe literatuur’ te propageren (zoals de Tachtigers, Vijftigers en Zestigers). In de periode vanaf 1885, het oprichtingsjaar van De Nieuwe Gids, zien we die patronen steeds terugkeren. Teruggrijpen op de vorigen (na de Tweede Wereldoorlog op Forum) of er zich tegen afzetten (Vijftigers), dat zijn de hoofdlijnen en daardoor ontstaan er naast breuklijnen ook verbindingslijnen. Het huidige Tirade kan men bijvoorbeeld via Libertinage en De realist moeiteloos in verband brengen met Forum. Dat kwam voort uit De vrije bladen (1924-1931), dat op zijn beurt weer met Het getij (1916-1924) in verband staat. De opvattingen over literatuur vertonen in deze tijdschriften een opvallende continuïteit. Anderzijds bestaan er ook verbindingslijnen tussen Forum, Werk (1939), Criterium (1940-1942, 1945-1948) en zelfs Groot Nederland (1903-1944). Het is wel duidelijk dat het totale beeld van verwantschappen, breuk- en verbindingslijnen vrij complex genoemd moet worden.

Siem Bakker heeft in Literaire tijdschriften van 1885 tot heden (Synthesereeks) een eerste aanzet tot een beschrijving en een overzicht van de situatie en de verbanden gegeven. Ik zeg nadrukkelijk een eerste aanzet, want tot een aanvaardbare uiteenzetting van de complexe situatie is hij nog niet gekomen. Vooral een grondige analyse van het actie/reactie-patroon ontbreekt. Het boek geeft een chronologisch overzicht van de voornaamste literaire tijdschriften sinds 1885 en neemt en passant de oude Gids ook even mee. Doordat er zeer veel tijdschriften behandeld worden - maar liefst 59 stuks -, krijgt elk tijdschrift op zichzelf te weinig aandacht. Die varieert van twee tot vijf pagina's, aangevuld met een gestandaardiseerde bibliografische beschrijving van ongeveer twee bladzijden. In dit korte bestek behandelt Bakker de geschiedenis van het tijdschrift, de theoretische en programmatische uitgangspunten en de creatieve aspecten (soorten literatuur, voornaamste en meest representatieve auteurs, correlatie tussen bijdragen en literatuuropvatting). Hij legt kort verband met de andere tijdschriften (zeer beknopte aanduiding van de breuken verbindingslijnen). De consequentie van de beperkte ruimte voor elk afzonderlijk tijdschrift doet zich steeds voelen. Noodgedwongen moet Bakker zich beperken tot generaliserende uitspraken en grove versimpelingen. Nuanceringen blijven goeddeels achterwege. Het profiel wordt te beknopt geschetst, wat leidt tot oppervlakkigheid. Op die beperkte ruimte is het ook niet mogelijk met nieuwe gezichtspunten te komen. De informatie over de afzonderlijke tijdschriften is allemaal bekend: wat Bakker gedaan heeft, is her en der verspreide kennis (uit handboeken, literatuurgeschiedenissen, schoolboeken, artikelen, studies e.d.) bij elkaar zetten en voorzichtig met elkaar in verband brengen. Zo krijgt het boek een enigszins lexicon-achtig karakter. Als eerste kennismaking met het terrein van het literaire tijdschrift is het daardoor wel geschikt, maar dit boek was nu juist de gelegenheid geweest om op basis van de bekende gegevens een meer diepgaand en genuanceerd onderzoek in te stellen naar de onderlinge verschillen en tegenstellingen. Meer analyse dus. Daarin is Bakker niet geslaagd.

Het doet bovendien vreemd aan dat er - in pagina's gemeten - zo weinig verschil is in aandacht voor de verschillende tijdschriften: De Nieuwe Gids wordt nauwelijks uitvoeriger besproken dan marginale bladen als Werk, De nieuwe stem (1946-1967) of Proloog (1945-1947). Dat is net zo ridicuul als voor Multatuli en Ina Boudier-Bakker evenveel bladzijden in een handboek in te ruimen.

[p. 761]

Ik heb een aantal hoofdstukken vergeleken met de beschrijvingen in het recente Winkler Prins Lexicon van de Nederlandse letterkunde. Het lexicon kan de vergelijking meestal niet doorstaan, maar enkele artikelen doen toch nauwelijks onder voor Bakkers besprekingen. Dat geldt b.v. voor Forum, Barbarber en Merlyn.

Bij de marginale bladen is Bakkers profiel wel veel omvangrijker. Het was verstandiger geweest een sterke beperking aan te brengen in het aantal behandelde tijdschriften. Dan hadden de invloedrijke tijdschriften de ruimte kunnen krijgen die zij gezien de historische, theoretische en creatieve aspecten, verdienen. Het was overbodig geworden elk tijdschrift in het keurslijf van een handvol pagina's te dwingen. Wederzijdse beïnvloeding, breuk- en verbindingslijnen hadden dan meer aandacht kunnen krijgen.

Verkruysse heeft er al enkele jaren geleden op gewezen dat vaagheid de boventoon voert bij het geven van karakteristieken van literaire tijdschriften. Deze vaagheid en oppervlakkigheid valt ook in Bakkers studie te bespeuren. De in de handboeken neergelegde opinie over een tijdschrift, inclusief de ‘gekleurde’ menigen erover en de mythen die het begeleidden (b.v. Merlyn (1962-1966)), vinden we nogal eens terug in Bakkers overzicht. Gezien de compacte opzet heel begrijpelijk, maar of het nu de literatuurgeschiedschrijving veel verder helpt, betwijfel ik. Een grondige kwantitatieve beschrijving als basis was beter geweest, met daaraan gekoppeld een kwalitatieve karakteristiek.

Het aantal artikelen en studies waarop Bakker zich kon baseren, blijkt overigens nogal beperkt te zijn en dat maakt zijn werk er natuurlijk ook niet makkelijker op. Uitvoerige beschrijvingen (ook zuiver bibliografische) van de afzonderlijke tijdschriften bestaan in Nederland nauwelijks. Er zijn bijvoorbeeld slechts een handvol delen in de serie LTN (Literaire Tijdschriften van Nederland) beschikbaar. Wat dat betreft is men in België op bibliografisch terrein heel wat verder.

Verheugend is de verschijning van de serie Monografieën van literaire tijdschriften (Martinus Nijhoff, Leiden), waarvan de eerste drie verschenen delen (over Barbarber, Tirade en Forum) geschreven zijn door onderzoekers die in Nijmegen van Bakker college hebben gekregen. Zij studeerden in 1984 af met doctoraalscripties over die tijdschriften.

Men moet overigens oppassen met de gedachte die ook Bakker uit, dat de literatuurgeschiedenis voor een zeer groot deel vanuit het tijdschriftenonderzoek geschreven kan worden. Er bestaat een belangrijk verschil in de mate waarin dichters en prozaïsten gewoonlijk tot groepsvorming overgaan. Dat blijkt ook uit Bakkers boek: er bestaan veel typische poëzietijdschriften, vrij veel anthologische bladen, een enkel tijdschrift rond essayisten, maar vrijwel geen blad rond een groep prozaschrijvers (Forum, Maatstaf, Podium en De Revisor lijken zulke tijdschriften, maar daarop valt heel wat af te dingen, misschien met uitzondering van De Revisor).

Hoewel Bakker veel tijdschriften behandelt, doet hij toch nog een keuze. Vooral twee criteria speelden een rol; enerzijds wil hij een overzicht geven van ‘de diversiteit aan literatuuropvattingen’, anderzijds weegt het programmatische aspect zwaar: het tijdschrift als exponent van een literaire stroming of beweging. De bladen met een algemeen informatief karakter, zoals Bzzletin, De Vlaamse Gids, Ons Erfdeel e.a., laat hij onbesproken, omdat hij er de literatuuropvatting niet van kan vaststellen. Ik vraag mij af hoe programmatisch geprofileerd De Gids, Nieuw Vlaams Tijdschrift en Groot Nederland eigenlijk zijn. Ook tal van andere opgenomen tijdschriften die Bakker bespreekt, blinken niet uit door heldere programma's. Wat moet men met de aanduiding ‘kwaliteit’ als enig programmapunt (Werk en Ad Interim)?

De gestandaardiseerde bibliografische beschrijving is niet het meeste sterke deel van het boek. Met name het overzicht van de regelmatige medewerkers vertoont nogal wat fouten (het criterium voor opname is te onduidelijk). Het minst geslaagd is de afdeling ‘Teksten’ die een ‘representatieve... keus uit het tijdschrift (de “;ideale aflevering”)’, p. 14) omvat. Omdat ik mij hier moet beperken, zal ik één voorbeeld noemen: als representatieve prozabedrage van Merlyn wordt niet Hamelink, maar Wolkers genoemd! Jammer is het ook dat zo weinig gegevens over oplage en/of aantallen abonnees achterhaald zijn.

Er valt nog veel meer over dit boek te zeggen, maar ik kom tot de conclusie. Naar mijn smaak hadden de inleidende hoofdstukken bij elke van de vier onderscheiden perioden ruimer opgezet kunnen worden zodat duidelijker was geworden hoe alle tijdschriften in een bepaald tijdvak met elkaar in verband staan en hoe zij al of niet aansluiten op vorige perioden. Voegt men hierbij mijn wens tot uitgebreidere profielen met beperking van het aantal uitvoerig te bespreken tijdschriften en een grote aandacht voor breuk- en verbindingslijnen, dan blijken mijn bezwaren vooral tegen de beknopte aanpak en de opzet gericht te zijn. Zoals het er nu ligt, valt er nog wel wat aan te verbeteren. We hebben nu een samenvattend overzicht dat kan fungeren als eerste inleiding. De complexe geschiedenis van de 20e-eeuwse literaire tijdschriften in al zijn samenhangen moet helaas nog worden geschreven.

Ruud A.J. Kraaijeveld

siem bakker, Literaire tijdschriften van 1885 tot heden, synthese-reeks, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1986, 495 p.