Ons Erfdeel. Jaargang 29

De Bourgondische uitdaging

Het brede panorama van de Bourgondische staat en cultuur tussen 1360 en 1482, dat Jean-Philippe Lecat enigmatisch als De Bourgondische uitdaging presenteert, is een even irriterend als charmerend boek.

Irriterend, omdat de auteur het verhaal in 1482, in feite 1477, bij de dood van Karel de Stoute, laat eindigen, tegen alle logica in van de politieke realiteit: namelijk het vloeiend overgaan van de Bourgondische Staat in de Nederlanden van Filips de Schone, en vervolgens in het wereldrijk van keizer Karel. Hij breekt af in 1477 op grond van zijn allerpersoonlijkste opvatting (wat zijn volle recht is) van de ‘historia’: ze is een drama, en de ondergang van de Bourgondische droom kan niet heviger en gloedvoller uitgebeeld worden dan door die te laten eindigen met het herkennen van het lijk van hertog Karel in een bevroren meer in de buurt van Nancy. In bijna elk hoofdstuk komt het gebrek aan technische en heuristische vakbekwaamheid om de hoek kijken van de charmante ‘liefhebber’ Lecat, weliswaar jurist-politoloog en minister van cultuur onder Giscard d'Estaing van 1978 tot 1981, maar daarom nog steeds geen vakhistoricus. Dit verklaart ‘poëtische’ overdrijvingen over de ‘gedurfde landbouwrevolutie’ in het Vlaanderen van de 14e eeuw (p. 38), of over het overschatte aantal van 200.000 inwoners van Parijs (p. 140). Het is naïef enige affectie af te leiden uit het gebruik van ‘ma dame’ door hertog Jan in zijn brieven aan zijn vrouw, of aan zijn schoondochter. Het is onjuist dat de namen van de maîtresses van Filips de Goede nauwelijks bekend zijn, en dat we niet weten of het er tien, twintig of meer geweest zijn. Er waren in de middeleeuwen beslist meer dan 200 werkdagen per jaar (p. 59).

Irriterend ook, omdat Lecat heel vaak, in de gloed van zijn verhaal, nalaat de gebeurtenissen in een precies chronologisch kader te plaatsen: ‘in die jaren’ is vaak helemaal geen houvast voor een lezer die niet thuis is in de Bourgondische periode. Veel wordt goed gemaakt door een chronologische tabel achteraan, vooral doordat de vertalers er een aantal feiten uit de Nederlanden aan toegevoegd hebben. Dat diezelfde (anonieme) vertalers wel af en toe een steekje lieten vallen is èn menselijk èn gebruikelijk. Juliers dient als Gullik gelezen te worden (p. 256), en de ‘ijssteden’ in het noorden der Nederlanden (p. 270) zullen wel de iets meer bekende Ysselsteden zijn.

Toch ook een charmerend boek, omdat Lecat als Fransman het diepgewortelde Franse taboe doorprikt dat in 1477 de bewoners van Bourgondië, Artesië en Waals-Vlaanderen hun ‘Anschluss’ bij de Franse kroon op gejuich onthaald zouden hebben. Hij bestempelt dit Image d'Epinal als een produkt van het 19e-eeuwse Franse Jacobinisme, en wijst er terecht op dat de hertogen en de bewoners van hun landen, in Bourgondië en in de Nederlanden wel degelijk een aparte politieke lotsbestemming

[p. 629]

nastreefden, los van Frankrijk. Lecat is niet voor niets in Dijon geboren. Dat is dan de eerste betekenis van de titel Bourgondische uitdaging. Ik vermoed dat hij er tevens mee doelde op het boeiende avontuur en de intellectuele identiteit die Sluter, Van Eyck en Guillaume Dufay verenigt in de ijle topregionen van de Europese cultuur. En als Bourgondiër erkent hij ruiterlijk dat het Hôtel-Dieu te Beaune met zijn Van der Weyden-retabel, zijn beiaard en zijn witgekapte zusters naar Valencijns en Vlaams model, een stukje Vlaanderen in Bourgondië is geweest.

Een tweede onbetwistbaar pluspunt is de vlotte, literaire vormgeving. De vertaling heeft recht doen wedervaren aan de beeldrijke volzinnen, waarin Lecat, ooit minister van Communicatie, als een moderne reporter het huwelijksfeest van Karel de Stoute en Margareta van York verslaat, of dat andere joyeuse feest waarbij Filips de Goede tussen een haag van hoofs buigende hofdames schrijdt, niet zonder zijn kennersblik te laten vallen op hun slanke taille en hun uitdagende décolleté, attributen die Filips' traditioneel ingestelde echtgenote, Isabella van Portugal, bovenmate irriteerden, en dit zeker niet zonder reden.

Lecat herinnert qua stijl vaak aan de romantische historici van de 19e eeuw, Michelet of Kervijn de Lettenhove: ‘Over de trieste vlakten tussen Champagne en Bourgondië valt een druilerige winterregen. Hier en daar ligt een grijsstenen dorp waaruit de bewoners zijn gevlucht’ (p. 10). Elders lijkt hij wel een opnieuw tot leven gekomen Commynes of Olivier de la Marche, hanteert hij net als die 15e-eeuwse chroniqueurs gefingeerde dialogen, en kruipt hij in de 15e-eeuwse huid van een verontwaardigde Jacques du Clercq. Met alle gevaren vandien. Hun oordeel is Lecats oordeel. Geëngageerde hofschrijvers van het Bourgondische hof worden vrij kritiekloos naverteld, hoewel dan toch weer bij tijd en wijle gerelativeerd, als ze al te zeer gaan lijken op ‘een spannende historische roman van Walter Scott’ (p. 334).

Ik las met gemengde gevoelens, geërgerd soms, geamuseerd vaak. Ik denk niet dat niet-vakmensen aan hun lectuur ernstig letsel zullen overhouden.

W. Prevenier

j.ph. lecat, De Bourgondische Uitdaging. Bewogen leven in de late middeleeuwen, Elsevier, Zaventem, 1985, 432 p. (Vertaald door Jan Verhaeghe en Martine Peeters).