Ons Erfdeel. Jaargang 29

Kouwenaar ontleed en tot leven gebracht

‘Aanbevelingen, voorstellen en suggesties’, zo kwalificeert Wiel Kusters de interpretaties die hij geeft in De killer. Over poëzie en poëtica van Gerrit Kouwenaar. Na de meer essayistische opstellen in Een tuin in het niks (1983) is dit Kusters' tweede boek over de poëzie van Kouwenaar. Het is de handelseditie van het proefschrift waarop hij begin dit jaar in Utrecht promoveerde. In een korte bespreking als deze kan geen recht worden gedaan aan de rijkdom en de diepgang van deze studie.

Centraal staat de analyse en interpretatie van ‘weg/verdwenen’, een reeks van 9 gedichten uit de bundel Zonder namen. Met de keuze van deze cyclus had Kusters het in één opzicht gemakkelijk (wat niet wil zeggen dat hij het zich gemakkelijk heeft gemaakt): het is een van de weinige delen uit Kouwenaars oeuvre waarvan de historische achtergrond, de ‘anekdote’, bekend is. De reeks is, zoals in de diverse uitgaven vermeld wordt, geschreven naar aanleiding van de sloop in 1961 van de Paleis-voor-Volksvlijtgalerij te Amsterdam. Toch behandelt Kusters de gedichten eerst zonder (of bijna zonder) gebruik te maken van de historische achtergrondgegevens; die komen pas in een tweede ronde aan de orde. Deze op het eerste gezicht wat vreemde volgorde is een gelukkige vondst of, als men wil, een goede strategie. Bij de redenen die Kusters er zelf al voor geeft, kan men nog het volgende bedenken. Als er één ding is dat Kusters duidelijk maakt, dan is het dat de betreffende gedichten inderdaad ‘slechts’ naar aanleiding van de genoemde historische gebeurtenis zijn geschreven en dat ze daaròver- en daardoorheen over veel meer gaan. Bij de schijnbaar meer voor de hand liggende

[p. 588]

volgorde zou het aanwijzen van dat ‘veel meer’ onvermijdelijk sterker de indruk van hyper-interpretatie hebben gewekt: we weten dan immers al ‘waar het over gaat’; waarom zou je er dan nog meer achter zoeken? Nu blijft dat effect achterwege en is Kusters' aanwijzen van essentiëler lagen veel overtuigender.

Na de analyse/interpretatie van ‘weg/verdwenen’ die tweederde deel van het boek beslaat, trekt Kusters de kring van zijn materiaal ruimer. Met kernbegrippen die uit de eerdere analyse zijn voortgekomen, zoals ‘stof’, ‘namen’, ‘leegte’ en vooral ‘aanwezige afwezigheid’, beziet hij eerst andere gedichten uit de bundel Zonder namen en vervolgens ook gedichten uit andere bundels. Tenslotte worden de poëticale kernbegrippen - voorzichtig - in verband gebracht met concepten en ideeën uit symbolisme en existentiefilosofie. Op dit laatste is, wat mij betreft, de kwalificatie ‘voorstel’ het meest van toepassing: het bezit geldigheid zolang er geen andere, betere voorstellen zijn. Maar het is te verwachten dat die er op den duur wel zullen komen. De overeenkomsten tussen concepten van Kouwenaar en sommige formuleringen van Sartre zijn ongetwijfeld frappant, maar vergelijkbare overeenkomsten zijn, denk ik, ook in andere hoeken en gaten van (taal)filosofie en esthetica te vinden.

Kusters' werkwijze bij de analyse/interpretatie van ‘weg/verdwenen’ moet in het licht van de nieuwste modes in interpretatieland misschien al weer traditioneel heten. Maar als bij de beoordeling van een werkwijze ook en vooral het resultaat mag tellen -en dat moet het mijns inziens in doorslaggevende mate -dan ligt hier een voortreffelijke studie voor ons. Die voortreffelijkheid begint al voordat de eigenlijke interpretaties, de betekenistoekenningen, aan bod komen. Kusters excelleert in het doen van observaties. Telkens weer verrast hij met nieuwe finesses die ook de toegewijde lezer niet

Wiel Kusters (^o1947).

gauw uit zichzelf zal opmerken maar die, eenmaal aangewezen, vanzelfsprekend en overtuigend zijn. Daardoor wordt het lezen van zijn analyses een avontuur vol spanning over wat hij nu weer voor zijn lezer in petto heeft. Het leesgenot wordt nog vergroot doordat Kusters' eigen schrijfstijl bijna doet vergeten dat het hier een academische studie betreft.

Bij de observaties vallen nog twee dingen extra op: 1) er wordt veel aandacht besteed aan de ‘uitwendige’ organisatie van het gedicht: de regellengte, de plaats van woorden in de regel, het wit, de interpunctie enz.; 2) het klanklichaam van het gedicht krijgt, de ene keer meer dan de andere, éen bijna zelfstandige behandeling. Met dat laatste wil ook gezegd zijn dat de klankrapprochementen niet altijd even overtuigend geïntegreerd zijn in de interpretatie. De aandacht voor de uitwendige organisatie daarentegen is uiterst succesvol en vruchtbaar: de gedichten komen erdoor tot leven op een wijze die men nauwelijks voor mogelijk houdt. En daarmeer wordt maar weer eens bewezen (hetgeen, helaas, telkens opnieuw nodig blijkt te zijn) dat analyse en reflectie, ook als die inhouden: een tot in de fijnste vezels uiteenrafelen, poëzie niet stukmaken maar integendeel de esthetische werking verregaand kunnen intensiveren.

Met de eerdergenoemde kernbegrippen dringt Kusters door tot essentialia van Kouwenaars poëtica, waaraan geen onderzoeker

[p. 589]

van deze poëzie in de toekomst nog voorbij kan.

Aparte vermelding verdient de ongewoon fraaie boekverzorging. Warm aanbevolen dus, Kusters' aanbevelingen.

C. W. van de Watering

wiel kusters, De killer. Over poëzie en poëtica van Gerrit Kouwenaar, Querido, Amsterdam, 1986, 272 p.