Ons Erfdeel. Jaargang 29

[p. 579]

Traditie en vernieuwing bij het Belgisch-Nederlandse Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL)
Walter de Clerck

WALTER DE CLERCK
werd geboren in 1944 te Antwerpen. Studeerde Germaanse filologie aan de K.U. Leuven. Is hoofdredacteur van het ‘Woordenboek der Nederlandsche Taal’ (WNT). Publiceerde o.a. ‘Nijhoffs Zuidnederlands Woordenboek’ (1981); ‘Zuidnederlandse varianten. Een lexicologische benadering met sociolinguistische implicaties’, in ‘Linguistische en socio-culturele aspecten van het Taalonderwijs’ (1983) en verschillende artikelen over lexicologie en lexicografie en over het taalgebruik in Vlaanderen en Nederland. Rubriekredacteur van ‘Noordwaarts’ in ‘Nederlands van Nu’.
Adres: Spoorbloem 1, NL-2317 LG Leiden

In januari 1982 trad het BelgischNederlandse Taalunieverdrag officieel in werking, met als doelstelling o.a. de gemeenschappelijke ontwikkeling van de Nederlandse taal en de gemeenschappelijke bevordering van de kennis en het verantwoorde gebruik van het Nederlands. In dit verdrag werd het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden als voorbeeld genoemd van een operationele, geïnstitutionaliseerde samenwerking tussen Noord en Zuid. Dit artikel beoogt inzicht te verschaffen in de doelstellingen en de huidige en toekomstige werkzaamheden van dit instituut. Daarbij zal tevens gewezen worden op de Belgisch-Nederlandse samenwerking, die al 130 jaar vóór de oprichting van de Taalunie tot stand is gekomen.

Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL)

Het INL is eigenlijk een kind van het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), dat zijn méér dan honderdjarige vader is gaan ‘overkoepelen’. De voorgeschiedenis van het INL gaat terug tot 1959, toen de Vlaming dr. F. de Tollenaere, toenmalig redacteur van het WNT, op onderzoek uitging om de materiaalverzameling van het WNT met behulp van de computer te versnellen en te optimaliseren.

Als uitvloeisel hiervan richtte de toenmalige Rijkscommissie van Bijstand voor het Woordenboek der Nederlandsche Taal zich in januari 1962 tot de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen met het voorstel een Nederlands instituut voor lexicologie op te richten. Dit instituut zou moeten bestaan uit twee afdelingen: 1. een afdeling die het Woordenboek der Nederlandsche Taal gegeven de historisch gegroeide verhoudingen en hulpmiddelen inn hoofdzaak volgens de traditionele methoden met spoed zal moeten voltooien; 2. een afdeling Thesaurus, die met behulp van machines een permanente woordinventaris der Nederlandse taal op ponskaarten aanlegt en op peil houdt.

Uit het bovenstaande blijkt dat De Tollenaere tot de conclusie was gekomen, dat gebruikmaking van de computer t.b.v. het nog te bewerken gedeelte van het WNT niet zinvol was. Wel was de oprichting van de Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie nodig om een nieuwe sectie Thesaurus en het meer dan een eeuw bestaande WNT onder één noemer te brengen. Ten gevolge van juridische problemen bij het zoeken naar een ‘bovennationale’ regeling, gebeurde dit pas in 1967, en wel als een stichting naar Nederlands recht,

[p. 580]

die door de Nederlandse en Belgische regeringen wordt gesubsidieerd (verdeelsleutel 2:1), terwijl de officiële installatie van het Nederlands-Belgische bestuur eerst in januari 1969 plaatsvond.

De taak van het INL werd toen als volgt geformuleerd: 1. het bijeenbrengen van een zo volledig mogelijke verzameling van gecontexteerd woordmateriaal op het gebied van de Nederlandse taal (Thesaurus); 2. het maken van woordenboeken op grond van dit materiaal. Uiteraard zal voor de voltooiing van het reeds meer dan een eeuw in bewerking zijnde Woordenboek der Nederlandsche Taal (...), nog wel gebruik moeten worden gemaakt van de met de hand geschreven verzameling woordkaarten (fiches), maar in de toekomst zal het lexicografische werk van het Instituut worden verricht met gebruikmaking van het materiaal van de Thesaurus.

Naast de twee grote projecten, het WNT en de Taalbank van het Nederlands (Thesaurus), heeft het Comité van Ministers van de Taalunie in 1984 het INL tevens opgedragen ‘zo mogelijk over te gaan tot de vervaardiging van z.g. publieksuitgaven en tot het verrichten van contractonderzoeken en andere vormen van (betaalde) dienstverlening’.

Deze taken worden thans uitgevoerd met een personeelsbestand van 45 formatieplaatsen (directie en algemene dienst: 4; WNT: 30 en Thesaurus: 11), waarbij 113 van de wetenschappelijke staf Vlamingen is.

Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT)

De staatkundige scheiding tussen Noord en Zuid in 1830 en de daarmee samenhangende vrees van de Vlamingen voor een sterkere invloed van het Frans gaf in het midden van de vorige eeuw aanleiding tot het zoeken van contact tussen Noord en Zuid op taal- en letterkundig gebied. De Taal- en Letterkundige Congressen waren daarvoor het geschikte instrument. Tijdens het derde congres in 1851 te Brussel presenteerde Matthias de Vries het Ontwerp van een Nederlandsch Woordenboek, dat door een commissie van de Vlamingen David, Snellaert en Van Duyse, en de Nederlanders Koenen, De jager en De Vries zelf was voorbereid. Het congres besloot onmiddellijk tot uitvoering van het Ontwerp. De eerste redacteuren waren De Vries, Te Winkel en de Vlaming David.

Als we het Ontwerp en de Inleiding van 1882 opnieuw doorlezen, dan krijgen we een duidelijk inzicht in de oorspronkelijke opzet. Welk materiaal in het WNT wordt opgenomen, formuleert De Vries als volgt:

‘Alle woorden en spreekwijzen, die men in Nederlandsche geschriften aantreft in een tijdvak van nu zeven eeuwen, vinden daar hunne plaats; niets wat in eenig dorp of gehucht getuigenis geeft van den onuitputtelijken rijkdom onze moedertaal, mag ongebruikt blijven; alles wat ooit of ergens Nederlandsch was, moet daar verzameld, gerangschikt en tot een volkomen geheel bearbeid worden. Kortom het moet een schatkamer der taal, een “Nationaal Museum der taalvormen” zijn’.

En ook het Zuidnederlands diende aan bod te komen: ‘Het Zuid-Nederlandsche taaleigen zal met zorg geraadpleegd worden. Daarbij zal men zich echter wachten voor het opnemen van zoodanige uitdrukkingen, die, uit Franschen invloed ontsproten, met de nederlandsche taalwetten in strijd zijn’.

Het spreekt voor zich dat zo'n grootse opzet met een zeer beperkte redactie een lange bewerkingstijd zou vergen. Pas in 1864 verschijnt de eerste aflevering. Een jaar later, in 1865, schreef Guido Gezelle, de teleurstelling van velen vertolkend: ‘'t Is waar, als wy tyd van leven hebben, zoo zullen wy, binnen 250 jaar of zoo, een volledigen nederlandschen woordenboek hebben... Maar wacht daar achter’.

Vanaf 1851 tot heden is onafgebroken aan

[p. 581]

het WNT gewerkt. Dank zij de Bestuursbesluiten van 1976 met betrekking tot de versnelde voltooiing van het WNT, en de daaruit voortvloeiende Meerjarenplanning-WNT van 1980, is er een stroomversnelling op gang gekomen. Gedurende de laatste jaren verschijnen gemiddeld 13 afleveringen per jaar (vroeger 2 à 3). Thans (november 1985) zijn 532 afleveringen (in een 30-tal robuuste banden) gepubliceerd. Het WNT is gevorderd tot een punt, waarop nog slechts (!) een gedeelte van de letter V (verschaffen - verz-, voorbij - vozen en vruchtbaarheid - vyrene), en de letters W, X, Y en Z moeten worden bewerkt. Als definitieve voltooiingsdatum geldt 1998; toch nog altijd 100 jaar minder dan de door Guido Gezelle voorspelde 250 jaren. Men mag daarbij echter niet uit het oog verliezen, dat vergelijkbare 19de-eeuwse ondernemingen, zoals Deutsches Wörterbuch van de gebroeders Grimm, New (thans Oxford) English Dictionnary, het Zweedse en Deense woordenboek enz., ook nog onvoltooid zijn, of een bewerkingstijd van méér dan 100 jaar hebben gekend.

Dat de volgende generaties van redacteuren een aantal onontkoombare wijzigingen in de oorspronkelijke opzet hebben aangebracht, zal ook niemand verwonderen. Het WNT kan thans het best als volgt gekarakteriseerd worden: het is een eentalig, alfabetisch en historisch woordenboek, dat een wetenschappelijk verantwoorde, diachrone beschrijving geeft van de in het Nederlands vanaf 1500 tot 1921 aangetroffen woorden en woordbetekenissen, met vermelding van de chronologie (dus de oudste en eventueel ook de jongste vindplaats) en van de geografische spreiding, terwijl ook de frequentie in het artikel zichtbaar wordt gemaakt. Eigenlijk is het WNT een verzameling van woordstudies, waarbij - door het opnemen van de bewijsplaatsen - de controleerbaarheid, de falsifieerbaarheid van de gegeven informatie vooropstaat. Als zodanig is het WNT dan ook een ‘schatkamer’ voor filologen, en voor alle mogelijke specialisten in bepaalde vakgebieden, b.v. voor historici, archivarissen en deskundigen op het gebied van de rechtstaal. Voor semantici, syntactici, morfologen en etymologen is het WNT een rijk en ongeëvenaard exploratiegebied. En tenslotte wijs ik nog op de maatschappelijke relevantie ervan: iedere taalgebruiker wordt indirect met het WNT geconfronteerd, omdat het de basis is van alle handwoordenboeken in ons taalgebied. Na het gereedkomen van het traject van trekken tot en met tuin werd b.v. de omvang van het corresponderend gedeelte in Van Dale met ongeveer 50 % vermeerderd.

Hopelijk heeft het bovenstaande voldoende duidelijk gemaakt, dat het WNT terecht het meest prioritaire project is van het INL. Het zou echter een levensgroot misverstand zijn, te veronderstellen dat dit werk nog steeds op een traditionele manier tot stand komt. Een dertigtal afleveringen zijn al met behulp van een computer met tekstverwerkingsmogelijkheden naar de fotozetmachine gestuurd, zodat dit materiaal automatisch toegankelijk is. Daarnaast is ook in 1984, dankzij een extra krediet van de Nederlandse overheid, gestart met een proefproject Automatisering van het WNT. Afhankelijk van de resultaten kunnen de gebruikers in de toekomst wellicht beschikken over een WNT als elektronische databank.

Taaldatabank van het Nederlands (Thesaurus)

Zoals reeds vermeld, heeft de in vergelijking met het WNT nog jonge afdeling Thesaurus de taak om met behulp van de computer een zo volledig mogelijke en zo representatief mogelijke verzameling aan te leggen van de woordenschat van het Nederlands vanaf het begin van de schriftelijke overlevering tot op het steeds verschuivende heden. Dit indruk-

[p. 582]

wekkende woordarchief van de toekomst zal niet alleen de basis vormen van een aantal wetenschappelijke synchrone woordenboeken, maar tevens zal het ten dienste staan van alle mogelijke disciplines binnen de taalwetenschap in Nederland en België.

Als men zich realiseert dat de totale hedendaagse Nederlandse woordenschat geschat wordt op 6 à 7 miljoen woorden (zonder flexievormen), dan kan men allicht begrijpen, dat de huidige taaldatabank met de boven genoemde aspiraties pas een beperkt gedeelte hiervan heeft vastgelegd. Het INL heeft in eerste instantie gekozen voor het in bewerking nemen van twee periodes van het Nederlands, t.w. het Vroegmiddelnederlands (van vóór 1301) en het hedendaagse Nederlands (van 1970 tot heden).

Dankzij dr. Maurits Gysseling van de Rijksuniversiteit van Gent kwam ook bij de Thesaurus een hechte Belgisch-Nederlandse samenwerking tot stand. Doordat dr. Gysseling zijn materiaal voor een bewerking met de computer ter beschikking stelde, kon het INL gaan experimenteren met zowel het uitgeven van teksten met behulp van een computergestuurd fotografisch zetsysteem, als met het automatisch vervaardigen van verschillende woordindices en contextgegevens. Zoals wellicht bekend, resulteerde dit in de uitgave van het thans uit 14 banden bestaande Corpus van Middelnederlandse Teksten, gewoonlijk aangeduid met Corpus-Gysseling.

Vanaf 1978 kon met de ervaringen opgedaan met dit corpus het woordarchief van het hedendaagse Nederlands aangepakt worden. Samengevat omvatten de werkzaamheden het volgende:

1. Het selecteren en verwerken van teksten tot voor de computer leesbaar materiaal. De verwerking gebeurt door het intoetsen (keyboarden) van moeilijk bereikbare teksten (zoals reclameblaadjes, folders e.d.), door het inlezen van teksten via een optische lezer (scanner), door het converteren van drukkerstapes en door verwerving van gedigitaliseerd taalmateriaal (b.v. via de telefoon doorgeseind ANP-materiaal).

2. Het ontwerpen van programmatuur om het beschikbare materiaal van taalkundige informatie te voorzien, alsook om dit materiaal uit de taalbank op verschillende manieren op te kunnen vragen (retrieval).

Eind 1985 zal het INL beschikken over een taaldatabank van het hedendaags Nederlands, waarin ca. 50 miljoen woorden (tokens) zijn ingevoerd; let wel: de woorden de en het (types) komen dan ca. 4 miljoen keer als tokens voor. Volgens buitenlandse deskundigen beschikt het INL dán al over het grootste woordarchief van hedendaags materiaal in Europa. Een niet onaanzienlijk gedeelte van dat materiaal zal zijn voorzien van taalkundige codes en verwijzingscodes, d.w.z. vermelding van woordsoort, lettergreep- en morfeemgrenzen e.d., en verwijzingen naar de tekst, zodat niet alleen het woord in zijn context kan worden opgeroepen, maar ook gegevens over de auteur, de taalkring enz. beschikbaar zijn. De computerverwerking betekent uiteraard dat een alfabetische index, een retrograde index (d.w.z. gealfabetiseerd op de laatste letter: alle samenstellingen met b.v. -boer zijn dan makkelijk terug te vinden), een alfabetische frequentielijst, een lijst naar afnemende frequentie enz. van alle woordvormen, slechts korte tijd na de invoer raadpleegbaar zijn.

Op basis van het materiaal van het Corpus-Gysseling zal op korte termijn de redigering van het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (VMNW) ter hand worden genomen. Voor de start van het wetenschappelijk Woordenboek van het Hedendaags Nederlands (WHN) zal men echter nog moeten wachten tot 1998: immers, pas na de voltooiing van het WNT zullen de WNT-redacteuren met hun deskundigheid bij dit project kunnen worden ingeschakeld.

[p. 583]

Slot

In het kader van de beperkte omvang van dit artikel is het uiteraard onmogelijk om alle aspecten en werkzaamheden van het INL te belichten: meer dan een vluchtige blik in de keuken van de lexicologie/lexicografie kan niet geboden worden. Voor het INL blijft het een uitdaging om de versnelde voltooiing van het WNT te realiseren, en om een taaldatabank te ontwikkelen voor toekomstige lexicografische projecten én voor taalwetenschappelijk onderzoek in de meest ruime zin van het woord. Een aspect dat hierbij vaak over het hoofd wordt gezien, is het belang van een instituut als het INL voor onze nieuwe ‘computermaatschappij’: spellcheckers, proofreaders, afbrekingsprogramma's, verantwoorde spellingswoordenlijsten e.d. kunnen uitsluitend gemaakt worden op basis van een representatief woordarchief. De vernieuwing van het INL en de traditie van het WNT zijn en blijven de steunpilaren van de Nederlandse taal, het ondeelbaar cultureel ‘erfdeel’ van alle Nederlandssprekenden.

Geraadpleegde literatuur:

w. de clerck, Versnelde voltooiing van het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), in p.g.j. van sterkenburg (red.), De Nederlandse lexicologie tussen handwerk en machine, Groningen, 1976, pp. 11-38.
w. de clerck, Opzet en (wetenschappelijke) waarde van het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), in 130 Jaar Woordenboek der Nederlandsche Taal, 1851-1981, Leiden, 1982, pp. 17-19.
Jaarboek van de Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Overzicht van de jaren 1969-1973, 's-Gravenhage, 1976.
m. de smedt, Uit de Voorgeschiedenis van het WNT, in Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taalen Letterkunde en Geschiedenis, XXXIII, 1978, pp. 109-131.
p.g.j. van sterkenburg (red.), De Nederlandse lexicologie tussen handwerk en machine, Groningen, 1976.
p.g.j. van sterkenburg (red.), Van Woordenlijst tot Woordenboek. Inleiding tot de geschiedenis van woordenboeken van het Nederlands, Leiden, 1984.
m. de vries, Ontwerp van een Nederlandsch Woordenboek, Groningen, 1852.
Woordenboek der Nederlandsche Taal, 's-Gravenhage-Leiden, 1864-.