Ons Erfdeel. Jaargang 29

Indische Nederlanders in cijfers

Om en bij 300.000 personen, van oud tot jong, van diepbruin tot hoogblond, van vooraanstaand tot anonieme achterban, van universitair opgeleid tot nauwelijks geschoold, een dergelijk bontgeschakeerd conglomeraat in ruim vijftien jaar in te moeten passen in een eeuwenlang min of meer homogeen uitgekristalliseerd volksbestaan, kan niet anders dan tot problemen leiden waar geen pasklare oplossingen voor bestaan. Met die problemen kreeg Nederland sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog te worstelen door het verlies van zijn kolonie Nederlands-Indië, het Zuidaziatische eilandenrijk dat in grootte vijftig maal het moederland overtrof en waar de leidende nationalisten in 1945 na de capitulatie van de Japanse bezettingsmacht een onafhankelijke republiek Indonesië uitriepen. Er volgden vier benauwde jaren van al dan niet gewapende strijd op, van overvallen, brandstichting en moordaanslagen, die de nog maar net aan hun interneringskampen ontkomen Europese heersers van vroeger dikwijls voorgoed beroofden van alles wat eens hun bestaan uitmaakte. Zolang duurde het voordat een even onwennig als onwillig Nederland in 1949 tot soevereiniteitsoverdracht kon besluiten. En dan nog halfhartig, want het dacht het enorme nauwelijks bewoonde Nederlands Nieuw-Guinea nog voor zich te kunnen behouden, want na ook al dan niet gewapende schermutselingen en Indonesische vexaties jegens de nog aanwezige en tegelijk de nieuwe gevestigde Nederlanders, in 1962 leidde tot afstand van ook dat koloniale restant.

Degenen die zich op de Nederlandse nationaliteit hadden mogen beroemen, en daar behoorden ook zogenaamde gelijkgestelden van Chinese, Japanse en Arabische herkomst toe, waren toen vrijwel allemaal vertrokken uit het land waar ze voor het overgrote deel waren geboren en geworteld. Voor de meesten was Nederland het natuurlijke toevluchtsoord, zelfs al hadden ze maar een vage voorstelling van een Europees land en een Europese samenleving. Dit laatste gold voor het grootste deel van de gemengdbloedigen, dus degenen die een of meer Indonesische c.q. Chinese, Japanse, Arabische ouders of voorouders hadden en wat uiterlijk en levenswijze betrof dichter bij de Indonesiërs stonden dan bij wat toen totoks werden genoemd, de import-Europeanen, die ook dikwijls alleen een beperkte contractperiode in de kolonie doorbrachten.

Dat kenmerk van rasmenging, waar een op achterhaalde theorieën berustende ‘bloedmenging’ mee werd verbonden, leidde vóór WO II voor degenen die door

[p. 471]

huidskleur en gedrag zich als behorend tot die categorie deden kennen, tot de benaming van Indo-Europeanen, of in de omgangstaal van Indo's. Toen ze na de oorlog in golven in Nederland waren aangekomen, vonden sommige instanties de naam Indo-Europeanen denigrerend en werd het eufemistische begrip Indische Nederlander uitgevonden. Het behoorde tot het soort goedbedoelde vondsten dat alleen maar verwarring schept, vooral sinds ook de wetenschap ermee behept is. Dr. L. de Jong is het zelfs in zijn veeldelig magnum opus Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog gaan gebruiken voor de vooroorlogse koloniale omstandigheden en dan in onderscheid van degenen die kaalweg Nederlanders worden genoemd. Maar in die samenleving bestond geen enkel criterium voor dat onderscheid. Er waren daar families zonder enig gemengd bloed geslachtenlang gevestigd. Er waren in Nederland geboren en opgeleide gemengdbloedigen die in het leger, de marine en het bedrijfsleven net zo beperkt een termijn uitdienden en dan repatrieerden als veel totoks het deden en er waren totoks die na een lange diensttijd en pensionering tot aan hun dood in het land wensten te blijven dat hun vertrouwd was geworden. Maar doorginds stonden ze allen ingeschreven als Nederlanders en het enige zinnige onderscheid dat er vroeger werd gemaakt, was in het spraakgebruik tussen trekkers en blijvers. De eersten waren degenen die voor een beperkte termijn naar de kolonie waren vertrokken en vervolgens hetzij naar een ander land werden overgeplaatst, hetzij repatrieerden.

Die niet hanteerbare herstempeling heeft ook twee Nederlandse sociologische onderzoekers parten gespeeld, die de ingewikkelde migratieproblematiek van vestiging in het verarmde naoorlogse Nederland van zoveel dikwijls ook berooide koloniale onderdanen kwantitatief hebben willen vastleggen. De resultaten zijn te vinden in het boekje Indische Nederlanders en gerepatrieerden van de Groninger hoogleraar in de sociologie dr. Ellemers en zijn collega-socioloog Vaillant, dat vol staat met tabellen en cijfers als gevolg van deelonderzoeken van henzelf en anderen, maar dat boven het platte vlak uit weinig zicht biedt op de complexe verschijning van die zogenaamde Indische Nederlander, die dan ook nog aan een zo vage categorie als gerepatrieerden is gekoppeld. Of tot die laatsten ook de uitgezonden Nederlanders van het Indische leger behoren, wordt nergens aangegeven, al noemen de onderzoekers hun indeling dan wel ‘een betrekkelijk hachelijke zaak’.

Ik laat hun her en der bijeengeharkte resultaten voor wat ze zijn. Ze zijn academisch-schools paragraafsgewijs uitgesteld en doen denken aan een leeggeschudde kaartenbak. Ook zijn veel van wat destijds assimilatieen acculturatieproblemen waren inmiddels opgelost en zelfs afgelost door die van andere veel roeriger minderheidsgroepen. Maar als vademecum voor specialisten zal het boekje ongetwijfeld dienst kunnen doen.

Ikzelf, met ook een koloniaal verleden, heb er vooral de soms zo treffende specima in gemist van rise and fall in maatschappelijk opzicht, die diverse in koloniale zaken gespecialiseerde functionarissen in het moederland meemaakten. Ik signaleer ook nog even de komische verschrijving Koninklijke Pakketvaartmaatschappij voor de dito Pakketvaart Maatschappij en het onterecht rekenen van de schrijfster Beb (en niet Bep) Vuyk tot de niet Indo-Europese Nederlanders die in Nederlands-Indië zijn geboren. Beb Vuyk is wel IndoEuropese, is in Nederland geboren, opteerde na de soevereiniteitsoverdracht voor het Indonesische staatsburgerschap, vertrok in 1957 vanwege het repressieve Soekarno-bewind met haar man naar Nederland, woont daar nu nog, maar heeft haar tweede staatsburgerschap nooit opgegeven. Dit inderdaad uitzonderlijke geval komt in geen tabel van het bewuste boekje voor.

J.H.W. Veenstra

j.e. ellemers en r.e.f. vaillant, Indische Nederlanders en gerepatrieerden, Dick Coutinho, Muiderberg, 1985.