Ons Erfdeel. Jaargang 29

Van Dale Groot Woordenboek Nederlands-Frans

Peccavi

In Ons Erfdeel, 26ste jrg., nr. 3, mei-juni 1983, besprak ik het in maart van dat jaar verschenen deel Frans-Nederlands zodanig dat misschien niet iedere potentiële koper direct naar de boekhandel gerend zal zijn om dat totaal nieuw opgezette woordenboek aan te schaffen. Ik had me namelijk voorgesteld dat deze Van Dale het totaal van alle bestanden der bestaande woordenboeken zou bevatten plus nog al datgene wat in die bestaande bestanden ontbrak (!). Nu ik echter enkele jaren met dit woordenboek gewerkt heb, moet ik eerlijk toegeven dat mijn uitgebreide verzameling vroegere woordenboeken Frans-Nederlands mij min of meer verweesd staat aan te staren, als kinderen in een weeshuis dus, of - nog beter - als oudjes in een bejaardenhuis. De schat aan oude woorden die ik bij mijn bespreking toen zo node miste, de ‘schat’ die ik wél bij ‘die oudjes’ aantrof, blijkt in de praktijk van alledag inderdaad van weinig belang te zijn, van even weinig belang als het woord ‘telraam’ in een boek over moderne computers. Het Van Dale Groot Woordenboek was (is) namelijk niet - zoals ik toen meende - een vraagbaak voor het Frans van alle tijden, maar het is in de eerste plaats een woordenboek voor hedendaags taalgebruik, voor elke moderne taal, met inbegrip van die van onszelf. Een onvergeeflijke fout van mij om dat toen over het hoofd te zien, maar hopelijk trekt deze erkenning van mijn tijdelijke ‘leesblindheid’, tezamen met de bespreking van het nu verschenen deel Nederlands-Frans, de zaak weer enigszins recht.

Rompbestand/vertaalcorpus

Voorafgaand aan de delen Nederlands-Frans/Duits/Engels, waarvan de laatste twee in 1986 zullen uitkomen, verscheen in december 1984 het Groot Woordenboek van het Hedendaags Nederlands, ook wel NederlandsNederlands genoemd of kortweg NN, niet te verwarren met het driedelige Groot Woordenboek der Nederlandse Taal dat in hetzelfde jaar 1984 verscheen en wekenlang op de Nederlandse Toptien prijkte. Het ééndelige NN-woordenboek vormt een soort schakel tussen de daarvoor verschenen delen Frans/Duits/ Engels-Nederlands en de delen Nederlands-Frans/Duits/Engels, waarvan het deel Nederlands-Frans nu voor ons ligt.

Zowel dit als de nog volgende twee delen zijn volledig op de woordenschat van het NNdeel gebaseerd: het rompbestand van het Hedendaags Nederlands vormt dus het vertaalcorpus voor de delen Nederlands-‘vreemde’ taal. Om ons maar even tot het deel NF te beperken: na bewerking, aanvulling en aanpassing van het NN-rompbestand voor het Frans, heeft men het geheel gecomputeriseerd op een zodanige manier dat er in de kortste tijd een woordenboek (hedendaags) Nederlands-Frans uit de ordinateur kwam rollen dat zijn gelijke niet kent. Het 1565 bladzijden, 95000 trefwoorden, 13 miljoen tekens tellende prachtig ingebonden boek dat geheel automatisch geproduceerd werd als eerste (en voorlopig enige) ter wereld, vormt niet alleen ‘een sieraad voor de boekenkast’ - zet het liever onder handbereik op uw bureau! - nee, het is véél en véél meer. Alleen reeds de technische achtergrond van dit door Pieter Hagers opgezette ‘prestigeobjekt’ maakt het tot een duizelingwekkende goochelaarsprestatie: un tour de prestidigitateur (om ook eens een mooi Frans woord te gebruiken): NN-rompbestand verdwijnt in de hoge hoed van de hoofdredacteur Professor Al (en nog wat) en komt er daarna als volmaakt NF-bestand weer uit. ‘Ik stond erbij en ik keek ernaar...’ En echt, ik snap er niets van, werkelijk niets, maar zoals het een goede goochelaar betaamt, geeft de prof mij de

[p. 466]

kans om hem op de vingers te kijken en het resultaat van zijn werk op zijn waarde te toetsen. Het ‘omgetoverde’ produkt ligt vóór me...

Toetsing

Omdat je toch ergens moet beginnen zocht ik als eerste woord in FN toetsing op en trof bij dat lemma aan:

toetsing ⟨de (v.)⟩ 0.1 [controle] test ⟨m.⟩ ⇒ contrôle ⟨m.⟩, recoupernent ⟨m.⟩, vérification ⟨v.⟩, essai ⟨m.⟩ 0.2 [⟨jur.⟩] contrôle (de la constitutionnalité) ◆ 6.1 de ~ van het verhaal aan de feiten la confrontation du récit aux faits.

Wat me eerst opvalt is het feit dat er wordt aangegeven dat toetsing een de-(géén het-)woord is. In welk ander wdb. treft men dit gegeven aan? Met de aanduidingen 0.1, 0.2 en 6.1 - de laatste voorafgegaan door een ‘dropje’ - krijgt men verschillende trefwoordbetekenisomschrijvingen en trefwoordcombinaties in beeld gebracht; de totale basis van die lemma-opbouw is als gebruiksaanwijzing op een boekenlegger ter grootte van een half Van Dale-blaadje toegevoegd, mét de opm. dat de volledige toelichting op de pagina's 13-24 te vinden is. (Maar die volledige toelichting behoeft men nauwelijks te raadplegen; de boekenlegger is in de meeste gevallen duidelijk genoeg. Met die boekenlegger komen we in dit geval te weten: 0.1 = betekenis 1; 0.2 = betekenis 2 van het trefwoord, en 6.1 - ná het ‘dropje’ - betekent dat trefwoord 0.1. in combinatie met een voorzetsel wordt gepresenteerd).

De betekenisomschrijving 0.1 [controle] is de betekenis die ik met mijn toetsing bedoel - dát is wel duidelijk - maar ik blijf toch met een klein probleempje zitten: welk van de onder 0.1 genoemde Franse woorden moet ik gebruiken om het ter zake juiste equivalent van mijn begrip toetsing (in dit geval) te ‘pakken’? Is recoupement is dit geval het woord dat ik zoek? Mij lijkt van niet, maar als iemand anders die ‘gewoon’ op de gelijkwaardigveronderstelde betekenis van de verschillende 0.1-vertalingen afgaat, dat woord wél gaat gebruiken als vertaling van toetsing [controle], kan hij zich zonder meer beroepen op de ‘Van Dale - NF’. Kortom, er blijven onduidelijkheden bestaan, weliswaar minder dan vroeger toen iemand die het is voor de bakker vertaalde met ‘c'est pour le boulanger’ (want het is = c'est; voor = pour en de bakker = le boulanger), zich óók op het woordenboek beroepen kon, maar tóch... Van Dale heeft dit ‘bakkersprobleem’ opgelost met een 6-combinatie, mais l'affaire n'est toujours pas [encore] dans le sac.

Zonder een bepaald taalgevoel zal men zelfs met dit unieke woordenboek niet kunnen werken.

Eigentijds

Terwijl ik dit schrijf is in Nederland de eerste boekenweek voor vrouwenliteratuur aan de gang. Veel aandacht wordt besteed aan vrouwenbladen en vrouwenstrijd, aan praatgroepen over seksisme, aan meidengroepen en aan alles wat er verder in de vrouwenboekhandel ‘te koop’ is.

Het feit dat men voor de vertaling van deze woorden nooit tevergeefs een beroep op deze Van Dale doet, zal het vrouwvriendelijke ‘wereldje’ met vreugde begroeten. En de man die daar op uit is treft zelfs softporno en sekslingerie aan! Minstens zo belangrijk is echter de opname van de vele woorden en termen op computergebied. Iedereen weet zo langzamerhand wel dat computer in het Frans ordinateur is, maar alle soft- en hardware daaromheen (le logiciel et le matériel) vindt men ook computergestuurd opgenomen. En voor degenen die ik in het begin op het geringe belang van het woord ‘telraam’ in dit informatietijdperk wees: Van Dale geeft zowel het ene als het andere woord.

Hulde

Als het aan mij lag, ging ik nog bladzijden lang door met de bespreking van dit BOEK waarin je kunt blijven lezen. Heerlijk om alle vieze woorden die je vroeger nooit mocht gebruiken, daar zomaar open en bloot in het corpus aan te treffen, tot en met de

[p. 467]

shit van de jeugd van vandaag. Maar ik moet me beperken, ik ben al lang over de grens van het aantal woorden dat de redactie van ‘Ons Erfdeel’ me toestond. Anders zou ik ook nog veel goeds hebben gezegd over het Grammaticaal compendium en de spreekwoordenlijst waar NF mee besloten wordt: de kroon op het werk.

Chapeau bas! voor allen die dit resultaat wisten te bereiken. Vanaf nu bestaat er in ieder geval één set woordenboeken Frans waar men mee werken kan.

Aldert Walrecht

b.p.f.al. e.a., Van Dale Groot Woordenboek Nederlands-Frans, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen, 1985, 1565 p.