Ons Erfdeel. Jaargang 29

Beeldende kunst

Adequaat overzicht Moordbrabantse schilderkunst

Een alleszins aangename inventarisatie. Zo kan de uit drie presentaties bestaande expositie ‘schilderkunst in Noord-Brabant’ het best omschreven worden. Aangenaam, omdat juist de schilderkunst uit die provincie nooit op adequate wijze aan de orde is gesteld. Aangenaam ook, omdat de tentoonstelling inderdaad een redelijk overzicht geeft van hetgeen er zich tussen 1945 en 1985 op het gebied van de schilderkunst heeft afgespeeld. De mens heeft om diverse redenen nu eenmaal behoefte om op gezette tijden een en ander eens rustig op een rijtje te zetten: ook in die zin voorziet de presentatie in een behoefte.

Elke aflevering van de expositie - opgezet door de Nieuwe Brabantse Kunst Stichting - bestrijkt een bepaalde periode. Op die manier kon men drie opeenvolgende generaties aan bod laten komen (respectievelijk de periodes 1945-1960, 1960-1975 en 1975-1980). Aan de hand van drie criteria, geografische bepaaldheid, geboortedata en een kwaliteitsnorm, geconcretiseerd door middel van het begrip ‘uitstraling’, heeft men zo steeds een tiental kunstenaars geselecteerd. Elke deelnemer toont een aantal werken uit de betreffende periode en daarnaast ook meer recente doeken en/of bladen.

De katholieke kerk - wars van progressie - heeft ook in Noord-Brabant lange tijd het gezicht van de beeldende kunst bepaald. Het culturele klimaat was in ieder geval tot aan de jaren zestig dan ook zeer behoudend. In studies zoals De doorbraak van de moderne kunst in Nederland of De Nederlandse identiteit in de kunst na 1945 zoekt men dan ook tevergeefs naar Brabantse kunstenaars. Vooral schilders uit die provincie schitteren door afwezigheid. De Brabantse schilders die wel een goede of interessante ontwikkeling doormaken, doen dat vooral buiten de provincie,

[p. 440]

Overzicht van het atelier van J.C.J. van der Heyden, een van de exposanten op de tentoonstelling ‘Schilderkunst in Noord-Brabant’ (Foto F. de la Cousine).

vooral in de Randstad. Of, zoals Ko Sarneel het in 1958 beschreef: ‘De enkele grote schilders die in Brabant worden geboren houden het daar niet uit; zij maken dat zij wegkomen’. Zoals ook hun beroemde voorgangers als bijvoorbeeld Hendrik Chabot, Jan Sluyters, Antoon der Kinderen en uiteraard Vincent van Gogh na korte tijd Noord-Brabant de rug toekeerden.

Eind jaren vijftig begint er echter iets te veranderen in Brabant. Van vernieuwing is zeker nog geen sprake, maar de alles verstikkende stilstand wordt dan langzaam maar zeker doorbroken. De wederopbouw - met de daaruit voortvloeiende opdrachten, vooral voor monumentale kunstenaars - moet dan als eerste worden genoemd. Nieuwbouw en herstel van zowel profane als sacrale gebouwen zorgen voor een vloed aan opdrachten. Ook in het kunstonderwijs vinden belangrijke reorganisaties plaats. Mèt de oprichting van de Academie voor Industriële Vormgeving in Eindhoven heeft Noord-Brabant op dat moment vier van de elf vergelijkbare opleidingen die Nederland op dat moment kent.

Bovenal is daar echter de benoeming van E. de Wilde als directeur van het stedelijk Van Abbemuseum in Eindhoven. Die benoeming in 1946 is vooral na enige tijd van groot belang voor het culturele klimaat in de provincie. Anders dan onder zijn voorganger W. Visser die nauwelijks aandacht schenkt aan moderne kunst, groeit het museum onder De Wilde uit tot een van de belangrijkste catalysatoren van de beeldende kunst in de provincie. Iets dat onder de latere directeuren J. Leering (1964) en R. Fuchs (1974) wordt gecontinueerd en zelfs wordt uitgebreid. Naast de aankopen en presentaties onder leiding van De Wilde van internationale kunst, begint hij in 1957 ook met het tonen van Brabantse kunstenaars, hetgeen later wordt voortgezet onder de titel Brabant Biennale.

De kunstenaars zelf zitten overigens ook niet stil. Kunstenaarsverenigingen worden opgericht en verder worden er in 1956 en 1957 twee nieuwe, belangrijke expositieruimten in gebruik genomen: De Beyerd in Breda en De Krabbedans in Eindhoven. Ook verschillende galeries beginnen rond die tijd - eerst weifelend, later meer overtuigd - plaats te veroveren in het culturele leven in Brabant.

Met de afnemende rol van de kerk in de samenleving - hetgeen overigens niet bepaald gunstige effecten heeft voor de monumentale kunst - nemen de mogelijkheden voor de vrije kunst echter in omgekeerd evenredige mate toe. Anders gezegd: halverwege de jaren zestig is er in Brabant een situatie ontstaan waarin de (vrije) kunst op meer dan redelijke wijze kan functioneren. Men hoeft niet meer de provinciale grens over wil men eigentijdse kunst bekijken. Een situatie die maakt dat er nu, anno 1986 in Noord-Brabant - na de provincie Noord-Holland - de meeste kunstenaars wonen en werken. Vooral in en rond de vier academie-steden Breda, Tilburg, Den Bosch en Eindhoven is er sprake van een rijk en actief cultureel leven.

Die ontwikkelingen en de daaruit voortvloeiende contacten tussen enerzijds kunstenaars onderling en anderzijds kunstenaars en het galerie- en museumwezen, maakt dat er van een

[p. 441]

typisch Brabantse kunst hoegenaamd geen sprake is. Hoogstens kun je stellen dat bepaalde kunstenaars er enige tijd een soortgelijke uitingsvorm op na hielden, maar die blijkt bij een nadere beschouwing niet of nauwelijks te verschillen met de beeldtaal van andere, soortgelijke groepen, elders in het land. Zo stond bijvoorbeeld de vereniging ‘De Zuiderkring’ in Breda - waarvan vrijwel elke moderne beeldende kunstenaar in de provincie korte of langere tijd lid is geweest - wel degelijk onder invloed van (inter)nationale stromingen en tendensen. Van een werkelijk coherente, Brabantse beeldtaal was (en is overigens nog steeds) geen sprake. De onderwerpkeuze mag dan in sommige gevallen Brabants worden genoemd (ik denk hierbij aan de werken van Kees Bol en de vroege werken van Theo Kuypers), ook in die gevallen is er sprake van een strikt persoonlijke, niet door uit onderwerp voortgekomen beeld- en vormtaal.

Een divergent kunstbeeld kenmerkt (ook) de provincie Noord-Brabant. Een beeld dat in de expositie-reeks ‘Schilderkunst in Noord-Brabant’ uitstekend naar voren komt. Van de monumentale werken van Albert Troost en Marius de Leeuw tot en met de expressieve schilderijen van Theo Kuypers en de onderzoeken van J.C.J. van der Heyden wordt men gewaar dat beeldende kunst inderdaad een niet streekgebonden taal spreekt. Het is prettig - aangenaam, beter - te merken dat men ook in Noord-Brabant daartoe zijn steentje heeft bijgedragen. Een en ander gaat ook op voor de tentoontstellingen, waarvan de laatste - de periode 1975 tot 1980 - volgend jaar door de provincie zal reizen. In dat kader moeten eveneens de catalogi worden genoemd. Daarin wordt op zeer heldere en objectieve wijze een beeld geschetst van het culturele leven in Brabant. Het wachten is nu alleen op een vergelijkbare presentatie van de ruimtelijke kunst in deze provincie. Want in tegenstelling tot het Noorden van Nederland, was, is en blijft het Zuiden toch vooral een beeldhouwers-streek.

Rob Schoonen